datta-jayanti
|| सण – दत्त जयंती ||
मार्गशीर्ष महिन्यातील पौर्णिमेला, मृग नक्षत्रावर सायंकाळी श्री दत्तात्रेयांचा जन्म झाला, म्हणून हा दिवस दत्तजयंती म्हणून सर्व दत्तक्षेत्रांत उत्साहाने साजरा केला जातो. या सणाला महाराष्ट्रातील औदुंबर, नरसोबाची वाडी, गाणगापूर यांसारख्या दत्तस्थानांमध्ये विशेष महत्त्व आहे.
दत्तजयंती हा केवळ जन्मोत्सव नसून, श्री दत्तात्रेयांच्या दैवी तत्त्वांचा आणि त्यांच्या करुणामय उपस्थितीचा उत्सव आहे. पौराणिक कथांनुसार, जेव्हा पृथ्वीतलावर आसुरी शक्तींचा प्रभाव वाढला आणि दैत्यांनी उच्छाद मांडला, तेव्हा देवांचे प्रयत्न अपयशी ठरले. अशा वेळी ब्रह्मदेवाच्या आदेशाने श्री दत्तात्रेयांनी विविध ठिकाणी वेगवेगळ्या रूपांत अवतार घेऊन दैत्यांचा नाश केला. या विजयाच्या स्मरणार्थ दत्तजयंती साजरी केली जाते.
श्री दत्तात्रेय: नाव आणि उत्पत्ती
‘दत्तात्रेय’ हे नाव ‘दत्त’ आणि ‘आत्रेय’ या दोन शब्दांनी बनले आहे. ‘दत्त’ म्हणजे जो आत्मरूपी, मुक्त आणि निर्गुण ब्रह्माची अनुभूती घेतो, आणि ‘आत्रेय’ म्हणजे ऋषी अत्री यांचा पुत्र. श्री दत्तात्रेय हे अत्री ऋषी आणि माता अनुसूया यांचे पुत्र तसेच भगवान विष्णूचे अवतार मानले जातात. त्यांच्या जन्माविषयी अनेक पौराणिक कथा प्रचलित आहेत, परंतु सर्व कथांमधून एकच बोध मिळतो की, दत्तात्रेय हे त्रिदेवांचे (ब्रह्मा, विष्णू, महेश) एकत्रित स्वरूप आणि मानवजातीच्या उद्धारक आहेत.
दत्तजन्माची पौराणिक कथा
पौराणिक कथेनुसार, अत्री ऋषी आणि माता अनुसूया यांनी पुत्रप्राप्तीसाठी ऋक्ष कुलपर्वतावर कठोर तपश्चर्या केली. त्यांच्या तपाच्या तेजाने त्रैलोक्य हादरले. या प्रखर तपाने प्रसन्न होऊन ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश तिन्ही देव प्रकट झाले आणि त्यांनी तपाचे कारण विचारले. अत्री ऋषींनी विनंती केली की, तिन्ही देवांनी त्यांच्या घरी पुत्ररूपाने जन्म घ्यावा.
त्रिदेवांनी ही विनंती स्वीकारली, आणि त्यांच्या आशीर्वादाने माता अनुसूयेच्या उदरातून ब्रह्मदेवापासून सोम (चंद्र), विष्णूपासून दत्त आणि शिवापासून दुर्वास हे तीन पुत्र जन्मले. काही कथांनुसार, याचबरोबर शुभ नावाची कन्याही प्राप्त झाली. ब्राह्मणपुराणात अशी कथा आहे की, त्रिदेवांनी अत्री ऋषींच्या तपाने संतुष्ट होऊन त्यांना पुत्र आणि कन्या यांचे वरदान दिले, आणि यातूनच श्री दत्तात्रेयांचा जन्म झाला.
दत्तात्रेयांचे स्वरूप त्रिदेवांचे एकत्रित प्रतीक आहे. त्यांच्या हातातील कमंडलू आणि जपमाळ ब्रह्मदेवाचे, शंख आणि चक्र विष्णूचे, तर त्रिशूल आणि डमरू महेशाचे प्रतीक आहे. दत्तगुरूंचे ध्यान करताना भक्तांना त्रिदेवांच्या एकत्रित कृपेचा अनुभव येतो.
दत्तजयंतीचे आध्यात्मिक महत्त्व
दत्तजयंती हा दिवस श्री दत्तात्रेयांच्या दैवी तत्त्वाचा विशेष प्रभाव अनुभवण्याचा काळ आहे. असे मानले जाते की, या दिवशी दत्ततत्त्व पृथ्वीवर नेहमीपेक्षा हजारपटीने अधिक कार्यरत असते. त्यामुळे मनोभावे दत्ताची उपासना केल्यास भक्तांना दत्तगुरूंच्या कृपेचा आणि आध्यात्मिक उन्नतीचा विशेष लाभ होतो. दत्तात्रेय हे करुणामय गुरू मानले जातात, जे भक्तांना सांसारिक दुःखांपासून मुक्ती आणि आत्मज्ञानाचा मार्ग दाखवतात.
दत्तजयंती साजरी करण्याची प्रथा
दत्तजयंतीसाठी शास्त्रोक्त असा विशिष्ट विधी नसला, तरी काही रूढी आणि परंपरा पाळल्या जातात. या सणापूर्वी सात दिवस ‘गुरुचरित्र’ या पवित्र ग्रंथाचे पारायण करण्याची प्रथा आहे, ज्याला ‘गुरुचरित्र सप्ताह’ असे म्हणतात. दत्तमंदिरांमध्ये भजन, कीर्तन, प्रवचन आणि धार्मिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. भक्त दत्तगुरूंची मूर्ती किंवा पादुकांचे पूजन करतात, धूप-दीप लावतात आणि सुंठवड्याचा प्रसाद वाटतात. काही ठिकाणी दत्तगुरूंची पालखी काढली जाते, आणि भक्त सामूहिक प्रार्थना आणि नामस्मरणात सहभागी होतात.
दत्तजयंतीचा पूजा विधी
दत्तजयंतीच्या दिवशी भक्त सकाळी ब्रह्ममुहूर्तावर उठून स्नान करतात आणि व्रताचा संकल्प घेतात. पवित्र नद्यांमध्ये, विशेषतः गंगेत स्नान करण्याला या दिवशी विशेष महत्त्व आहे. गंगास्नानानंतर दत्तगुरूंच्या पादुकांचे किंवा मूर्तीचे पूजन केले जाते. पूजेत धूप, दीप, फुले आणि नैवेद्य अर्पण केला जातो. श्री दत्तात्रेयांचे मंत्र, स्तोत्रे आणि गुरुचरित्रातील कथांचे पठण केले जाते. दत्तगुरूंची गुरुरूपात पूजा केल्याने भक्तांना विशेष आध्यात्मिक लाभ होतो, अशी श्रद्धा आहे.
दत्तात्रेयांचे वैशिष्ट्य आणि प्रेरणा
श्री दत्तात्रेय हे 24 गुरूंच्या शिकवणींमधून जीवनाचे गहन तत्त्वज्ञान शिकले. त्यांनी गायीच्या सेवेतून प्रेम आणि निस्वार्थीपणाचे धडे घेतले, आणि विश्वातील प्रत्येक गोष्टीतून ज्ञान ग्रहण केले. त्यांचे जीवन भक्तांना साधेपणा, करुणा आणि आत्मचिंतन यांचे महत्त्व शिकवते. माहुरगडासारख्या दत्तक्षेत्रांवर त्यांचे चैतन्य आजही भक्तांना अनुभवास येते.
दत्तजयंतीच्या पवित्र प्रसंगी भगवान श्री दत्तात्रेय आणि श्रीमंत परमहंस परमव्रजकाचार्य सद्गुरू श्रीधर स्वामी यांच्या चरणी साष्टांग नमस्कार! या शुभदिनी भक्त आपल्या हृदयातील भाव अर्पण करतात आणि दत्तगुरूंच्या कृपेची याचना करतात
जय जय गजानना, विघ्नहर्ता, मंगलदाता,
चरणी नमन माझे, ग्रंथ सिद्ध कर, हे विघ्ननिवारा सनाथा.
जय जय सरस्वती माते, आदिमाया, ज्ञानाची खाण,
जिव्हेवर बैस, मला दे प्रेरणा, पूर्ण कर माझे काव्यज्ञान.
जय जय गुरुदेवा, कृपासागर, विश्वाचे आधार,
हात ठेव मस्तकी, सिद्ध कर ग्रंथ, दे मला तुझा आशीर्वाद अपार.
