dasara
|| सण – दसरा ||
विजयादशमी, ज्याला दसरा असेही म्हणतात, हा आश्विन शुद्ध दशमीला साजरा होणारा हिंदू धर्मातील एक प्रमुख सण आहे. या दिवशी नवरात्रात नऊ दिवस उपासना केलेल्या देवीचा उत्सव विजयी समारोपाने साजरा होतो. आश्विन शुद्ध प्रतिपदेला देवीच्या घटांची स्थापना करून नवरात्राला सुरुवात होते, आणि दहाव्या दिवशी विजयादशमी मोठ्या उत्साहाने आणि भक्तीभावाने पाळली जाते.
या दिवशी ज्ञान, विद्या आणि कला यांची अधिष्ठात्री देवी सरस्वती यांचे विशेष पूजन केले जाते, जे विद्यार्थ्यांसाठी आणि सृजनशील व्यक्तींसाठी अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते.
महाराष्ट्रातील दसऱ्याच्या परंपरा
महाराष्ट्रात दसऱ्याचा सण अनेक अनोख्या आणि अर्थपूर्ण परंपरांनी साजरा केला जातो. या दिवशी परस्परांना आपट्याची पाने ‘सोने’ म्हणून भेट दिली जातात, जी समृद्धी आणि शुभेच्छांचे प्रतीक आहे. दसऱ्याला सीमोल्लंघन, शमीपूजन, अपराजिता पूजन, सरस्वती पूजन आणि शस्त्रपूजा यांसारख्या परंपरांचे विशेष महत्त्व आहे.
सायंकाळी गावाच्या सीमेपलीकडे जाऊन, विशेषतः ईशान्य दिशेला, शमी किंवा आपट्याच्या झाडाची पूजा केली जाते. यावेळी जमिनीवर अष्टदल रेखाटून त्यावर अपराजिता देवीची स्थापना केली जाते आणि तिची प्रार्थना केली जाते, “हे देवी, मला सर्व क्षेत्रात विजयी कर.” या पूजेनंतर योद्धे शस्त्रांचे पूजन करतात, व्यापारी आपल्या व्यवसायाची नव्याने सुरुवात करतात, आणि विद्यार्थी सरस्वती मातेच्या चरणी विद्या प्राप्तीची प्रार्थना करतात.
कृषी संस्कृती आणि दसऱ्याचे मूळ
दसऱ्याचा सण प्रारंभी एक कृषीप्रधान लोकोत्सव होता. शरद ऋतूच्या आगमनाबरोबर शेतात पेरलेली पिके काढणीला तयार होतात, आणि शेतकरी आपल्या घरी प्रथम पीक आणून आनंद साजरा करतात. ग्रामीण भागात या सणाला शेतातील धान्याचा तुरा फेट्यावर, टोपीवर किंवा कानामागे खोचण्याची प्रथा आहे. ही प्रथा शेतकऱ्यांच्या समृद्धी आणि कृतज्ञतेचे प्रतीक आहे, जी त्यांच्या मेहनतीने प्राप्त झालेल्या पिकांशी जोडली जाते. या परंपरांमुळे दसरा हा केवळ धार्मिक सण नसून, कृषी संस्कृतीशी निगडित उत्सव आहे.
पौराणिक कथा आणि आख्यायिका
विजयादशमीच्या सणाशी अनेक पौराणिक कथा जोडल्या गेल्या आहेत. सर्वात प्रसिद्ध कथा म्हणजे भगवान रामचंद्रांनी या दिवशी लंकेचा राजा रावणाचा वध करून सीता मातेची सुटका केली. यामुळे हा सण अधर्मावर धर्माचा आणि असत्यावर सत्याचा विजय दर्शवतो. तथापि, काही मतांनुसार रावणाचा जन्म आणि वध याच दिवशी झाला, याबाबत मतभेद आहेत. दुसरी कथा पांडवांशी संबंधित आहे, ज्यांनी अज्ञातवास संपवून विजयादशमीच्या दिवशी आपली शस्त्रे परत प्राप्त केली आणि आपले पराक्रमी जीवन पुन्हा सुरू केले. या कथांमुळे दसऱ्याला ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
भारतातील विविध प्रांतांतील दसरा
उत्तर भारत: उत्तर भारतात, विशेषतः हिमाचल प्रदेशातील कुलू खोऱ्यात, दसरा सात दिवस साजरा केला जातो. यावेळी रघुनाथाची भव्य मिरवणूक काढली जाते. रामलीला हा नवरात्रातील प्रमुख सांस्कृतिक कार्यक्रम आहे, ज्याची सांगता विजयादशमीला रावणाच्या पुतळ्याच्या दहनाने होते. कुलूच्या दसऱ्याला विशेष वैशिष्ट्य आहे, जिथे मिरवणुकीला रघुनाथजीच्या पूजनाने सुरुवात होते.
गुजरात: गुजरातमधील सोमनाथ आणि द्वारका येथे दसरा उत्साहाने साजरा होतो. जुनागड येथे देवीची पूजा ब्राह्मण पुरोहितांच्या हस्ते विधिवत केली जाते, आणि भक्त मोठ्या संख्येने दर्शनासाठी येतात.
छत्तीसगड: छत्तीसगडच्या बस्तर येथे दसरा तब्बल अडीच महिने चालतो. हा उत्सव दंतेश्वरी देवीला समर्पित आहे, आणि रामाच्या रावणावरील विजयाला येथे विशेष महत्त्व आहे.
महाराष्ट्र: महाराष्ट्रात कातकरी आदिवासी स्त्रिया दसऱ्याला विशेष ‘दसरा नृत्य’ सादर करतात. झेंडूच्या फुलांनी पूजा आणि सजावट केली जाते, तर यंत्रे, वाहने आणि शस्त्रांना फुलांच्या माळा घातल्या जातात.
पंजाब: पंजाबमध्ये दसऱ्याला रावणदहन हा प्रमुख कार्यक्रम असतो. लोक एकमेकांना मिठाई भेट देतात आणि उत्सवात सहभागी होतात.
दक्षिण भारत: आंध्र प्रदेश, तमिळनाडू आणि कर्नाटकात नवरात्रात दर तीन दिवसांनी देवीच्या वेगवेगळ्या रूपांची—लक्ष्मी, सरस्वती आणि दुर्गा—पूजा केली जाते. ही पूजा धन, विद्या आणि शक्ती यांची उपासना आहे. म्हैसूरचा दसरा आणि त्याची भव्य मिरवणूक जगप्रसिद्ध आहे, जिथे हत्ती, घोडे आणि सांस्कृतिक प्रदर्शनांनी उत्सवाला रंग चढतो.
राजस्थान: राजस्थानात, लढवय्या राजपुतांच्या भूमीत, दसरा आणि नवरात्र मोठ्या थाटामाटात साजरे होतात. विशेषतः नवमीला अश्वपूजनाची प्रथा आहे, जी निष्ठा आणि शक्तीचे प्रतीक आहे. उदयपूरच्या मेवाड राजघराण्यात महाराणा अरविंदसिंह यांच्या हस्ते अश्वपूजन केले जाते. या सोहळ्यात रणबांका, राजरूप, अश्वराज यांसारखे घोडे चांदीच्या दागिन्यांनी सजवले जातात. हे घोडे मेवाडच्या ऐतिहासिक परंपरेचा भाग आहेत, ज्यांचा उगम 1909 मध्ये किंग एडवर्ड यांनी भेट दिलेल्या ‘रेड लँड’ आणि ‘एक्स्पर्ट’ घोड्यांपासून झाला. या सोहळ्याला देश-विदेशातील पर्यटक मोठ्या संख्येने उपस्थित राहतात, आणि स्थानिक हॉटेल व्यावसायिक या उत्सवाला पर्यटनाची संधी बनवतात. अश्वपूजेनंतर शाही भोजनाचा कार्यक्रम आयोजित केला जातो, जो पर्यटकांसाठी अविस्मरणीय अनुभव ठरतो.
कोल्हापूरचा संस्थानी दसरा
महाराष्ट्रातील कोल्हापूर, जे करवीर संस्थान म्हणून ओळखले जाते, येथील दसरा सोहळा ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. अंबाबाई देवीच्या मंदिरासाठी प्रसिद्ध असलेल्या कोल्हापूरात हा उत्सव दसरा चौकात साजरा होतो. शाहू महाराजांचे वारस या सोहळ्यात सहभागी होतात. संध्याकाळी भवानी मंडपातून भव्य मिरवणूक निघते, ज्यामध्ये हत्ती, घोडे, सनई-चौघडे, वाद्य पथके आणि तोफांचा गडगडाट यांनी वातावरण उत्सवी होते. शमीपूजन, मंत्रोच्चार आणि शाहू महाराजांच्या पुतळ्याचे पूजन यांनी हा सोहळा पूर्णत्वास जातो.
शमी आणि आपट्याच्या परंपरांचे महत्त्व
शमीच्या झाडाला दसऱ्याला विशेष स्थान आहे. पौराणिक कथेनुसार, पांडवांनी अज्ञातवासात आपली शस्त्रे शमीच्या झाडाच्या ढोलीत लपवली होती. अर्जुनाने बृहन्नडेच्या रूपात विराटाच्या गाई परत आणण्यासाठी गांडीव धनुष्य आणि बाण वापरले, आणि नंतर ते पुन्हा झाडावर ठेवले. विजयादशमीला शमीची पूजा करून तिला औक्षण केले जाते, जी विजय आणि शक्तीचे प्रतीक आहे.
आपट्याच्या पानांना ‘सोने’ म्हणून देण्याची प्रथा महाराष्ट्रात प्रचलित आहे. यामागील कथा अशी आहे: प्राचीन काळी गुरु वरतंतु यांचा शिष्य कौत्स याने गुरुदक्षिणेसाठी चौदा कोटी सुवर्णमुद्रांची मागणी केली. रघुराजाने आपली संपत्ती दान केल्याने ती पूर्ण करण्यासाठी कुबेराकडे मागणी केली. इंद्राच्या आज्ञेने कुबेराने आपट्याच्या झाडांवर सुवर्णमुद्रांचा पाऊस पाडला. कौत्साने गरजेएवढ्या मुद्रा घेतल्या, आणि बाकीच्या प्रजेला वाटल्या. हा प्रसंग दसऱ्याच्या दिवशी घडला, आणि तेव्हापासून आपट्याच्या पानांना सोने म्हणून भेट देण्याची प्रथा सुरू झाली.
विजयादशमी हा सण विजय, शक्ती आणि ज्ञानाचा उत्सव आहे. नवरात्रातील देवीपूजन, शमी आणि आपट्याच्या परंपरा, आणि सरस्वती-शस्त्रपूजन यांमुळे हा सण सांस्कृतिक आणि धार्मिकदृष्ट्या समृद्ध आहे. भारताच्या विविध प्रांतांतील दसऱ्याच्या परंपरा—म्हैसूरची मिरवणूक, कुलूचा रामलीला, बस्तरचा दंतेश्वरी उत्सव किंवा उदयपूरचे अश्वपूजन—या सणाचे वैविध्य दर्शवतात. दसऱ्याच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी अधर्मावर धर्माचा विजय साजरा करूया आणि सरस्वती मातेच्या कृपेने ज्ञान आणि समृद्धी प्राप्त करूया!
