तीर्थक्षेत्र
dagdusheth-ganpati
|| तीर्थक्षेत्र ||
श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई हे त्या काळातील प्रसिद्ध व्यापारी होते, ज्यांनी मिठाईच्या व्यवसायात आपली ओळख निर्माण केली होती. त्यांच्या प्रतिष्ठेने त्यांना पुण्यातील एक सन्माननीय स्थान दिले होते. बुधवार पेठेतील दत्त मंदिर त्यांच्या निवासस्थानाचे ठिकाण होते, जिथे त्यांचा परिवार राहत होता. मात्र, प्लेगच्या साथीमुळे त्यांच्या एकुलत्या मुलाचे अकाली निधन झाले, ज्यामुळे त्यांची पत्नी सौ. लक्ष्मीबाई आणि श्रीमंत दगडूशेठ यांना अपार दुःख झाले.
त्यांच्या या दुःखाच्या काळात त्यांचे गुरू श्री. माधवनाथ महाराजांनी त्यांना आधार दिला आणि सल्ला दिला की, दुःखात अडकून न पडता आपली श्रद्धा आणि भक्ती जपावी. त्यांनी सांगितले की, आपण गणपती आणि दत्ताची दोन मूर्ती तयार करून त्यांची नित्यपूजा करावी.
ही देवता तुमच्यासाठी मुलाप्रमाणे असतील आणि त्यांच्यामुळे तुमचे नाव पुढे उजळून निघेल, जसे की अपत्य मातापित्यांचे नाव उज्वल करते. गुरूंच्या या सल्ल्यामुळे श्रीमंत दगडूशेठ यांना मानसिक धीर मिळाला आणि त्यांनी त्या सल्ल्यानुसार दोन दैवतांची प्रतिष्ठापना केली.
महाराजांच्या सल्ल्यानुसार, श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई यांनी दत्ताची एक संगमरवरी मूर्ती आणि गणपतीची मातीची मूर्ती तयार केली. या मूर्तींची प्राणप्रतिष्ठा थोर समाजसुधारक लोकमान्य टिळक यांच्या हस्ते मोठ्या उत्साहाने करण्यात आली.
या सोहळ्याला उपस्थित राहणाऱ्यांमध्ये श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई, बाबुराव गोडसे, भाऊसाहेब रंगारी, श्री. मोरप्पाशेठ गाडवे उर्फ काका हलवाई, नारायणराव बाजेवाले उर्फ जाधव, नारायणराव भुजबळ, रामाराव बुटलेर, गणपतराव विठूजी शिंदे, सरदार परांजपे, शिवरामपंत परांजपे, गोपाळराव रायकर, नारायणराव दरोडे यांच्यासह अनेक प्रतिष्ठित व्यक्ती आणि सामान्य जनतेचा सहभाग होता. गणपतीची पहिली मूर्ती शुक्रवार पेठेतील अकरा मारुती मंदिरात ठेवण्यात आली असून तिची नियमित पूजा आजही केली जाते.
सन १८९४ मध्ये लोकमान्य टिळकांनी सार्वजनिक गणेशोत्सवाची सुरूवात केली होती, आणि १८९६ मध्ये श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई गणपतीची दुसरी मूर्ती तयार करून तिचा उत्सव साजरा केला गेला. त्याच काळात श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई यांचे निधन झाले. परंतु, त्यांनी सुरू केलेली गणेशोत्सवाची परंपरा त्या परिसरातील नागरिकांनी आणि कार्यकर्त्यांनी पुढे सुरू ठेवली.
त्या काळात हा गणपती “बाहुलीच्या हौदाचा गणपती” म्हणून ओळखला जात असे, आणि त्याचे व्यवस्थापन सुवर्णयुग तरुण मंडळ करीत होते. सध्या ही मूर्ती कोंढवा येथील बाबुराव गोडसे पिताश्री वृद्धाश्रमातील मंदिरात आहे.
सन १९६७ मध्ये, श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई गणपतीच्या अमृत महोत्सवाच्या निमित्ताने गणपतीची नवीन मूर्ती तयार करण्याचा निर्णय घेतला गेला. या कार्यात सुवर्णयुग तरुण मंडळातील प्रताप गोडसे, माणिकराव चव्हाण, दिनकर रासने, रघुनाथ केदारी, शंकर सुर्यवंशी, चंद्रकांत दरोडे, उमाजी केदारी, प्रल्हादशेठ शर्मा, रमाकांत मारणे, वसंत कोद्रे, कांता रासने, दत्तात्रय केदारी, उल्हास शेडगे, उत्तम गावडे इत्यादी कार्यकर्त्यांनी पुढाकार घेतला.
त्यांनी प्रसिद्ध कर्नाटकातील शिल्पकार श्री. शिल्पी यांना बोलावून गणपतीची नवीन मूर्ती तयार करण्याची जबाबदारी दिली. श्री. शिल्पी यांनी आधी लहान मातीची मूर्ती तयार केली, आणि ती नमुना म्हणून कार्यकर्त्यांना दाखवली. कार्यकर्त्यांनी ती मूर्ती प्रोजेक्टरद्वारे मोठ्या पडद्यावर दाखवून पाहिली आणि सर्वांच्या सहमतीने ती मूर्ती पूर्वीच्या मूर्तीप्रमाणेच असल्याचे ठरवले.
नंतर मोठी मूर्ती तयार करण्याचे काम सुरू झाले. मूर्ती पूर्ण झाल्यानंतर, ग्रहणाच्या दिवशी श्री. शिल्पी यांनी संगम घाटावर जाऊन ग्रहण समाप्तीपर्यंत गणेश यंत्राची पूजा केली, त्यानंतर मूर्तीची विधिवत प्रतिष्ठापना करून श्रीयंत्र मंगलमूर्तीच्या पोटात ठेवले. शिल्पी यांनी उपस्थित भक्तांना मूर्तीची नित्य पूजा करण्याचा आणि तिचे पावित्र्य राखण्याचा सल्ला दिला. या मूर्ती तयार करण्याचा खर्च त्या काळात सुमारे ११२५ रुपये आला होता, जो त्या काळातील मोठा खर्च मानला जात असे.
दगडूशेठ हलवाई गणपती: लोकमान्य टिळकांचा आशीर्वाद लाभलेला गणेश–
पुण्यातील पाच प्रमुख गणपतींपैकी एक मानला जाणारा दगडूशेठ हलवाई गणपती भक्तांच्या हृदयात अनन्यसाधारण स्थान निर्माण करून आहे. फक्त पुण्यातच नाही तर संपूर्ण भारतात आणि जगभरात प्रसिद्ध असलेला हा गणपती अनेक वर्षांच्या परंपरेने भक्तांच्या श्रद्धेचा केंद्रबिंदू ठरला आहे. शतकाहून अधिक काळापासून चालत आलेली ही परंपरा आणि या गणपतीचे धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व याचा इतिहास अत्यंत प्रेरणादायी आहे. यंदाच्या गणेशोत्सवाच्या निमित्ताने, या पवित्र मूर्तीच्या स्थापनेपासून आजपर्यंतच्या प्रवासावर एक नजर टाकली आहे.
दगडूशेठ हलवाई गणपतीची स्थापना–
या गणेश मूर्तीची स्थापना १८९३ साली श्री बाळ गंगाधर टिळक यांच्या हस्ते करण्यात आली होती. मूर्तीचे मूळ शिल्पकार बाबुराव नाईक यांनी मूर्ती बनवली होती, आणि त्यांना बिदागी मिळाली होती फक्त बावीस रुपये. त्याकाळी मूर्ती गुळाच्या ढेप आणि कागदाच्या लगद्यापासून तयार करण्यात आली होती. या मूर्तीमध्ये विशेषत: गणेश यंत्र स्थापन करण्यात आले होते. आजही ही मूर्ती राम मंदिरात असून तिची नियमित पूजा होते. ही मूर्ती म्हणजे पुण्यातील ऐतिहासिक परंपरेचा भाग आहे.
दगडूशेठ हलवाई कोण होते–
दगडूशेठ हलवाई हे त्यांच्या काळातील एक यशस्वी मिठाई व्यापारी होते. ते पुण्यातील बुधवार पेठेत राहत होते. त्यांना एक मुलगा होता, जो त्या काळातील प्लेगच्या साथीत मृत्युमुखी पडला. या दुःखातून सावरण्यासाठी त्यांचे गुरू श्री माधवनाथ महाराज यांनी त्यांना गणपतीची मूर्ती स्थापून रोज पूजा करण्याचा सल्ला दिला. त्यांनी गणपतीची मातीची मूर्ती बनवली आणि ती मूर्ती लोकमान्य टिळकांच्या हस्ते प्राणप्रतिष्ठित करण्यात आली.
१९६७ मधील नवीन मूर्ती
१९६७ मध्ये दगडूशेठ गणपतीच्या अमृत महोत्सवाच्या निमित्ताने मूर्ती बदलण्याचा निर्णय घेतला गेला. यासाठी कर्नाटकातील प्रसिद्ध शिल्पकार श्री शिल्पींना आमंत्रित करण्यात आले. त्यांनी मूर्तीचा लहान नमुना तयार केला, जो त्यावेळच्या मंडळाच्या कार्यकर्त्यांना दाखविण्यात आला. त्यानंतर मोठ्या मूर्तीची निर्मिती सुरू करण्यात आली. ही मूर्ती तयार करताना गणेश यंत्र आणि धार्मिक विधी पाळण्यात आले.
दगडूशेठ गणपती मंडळाचे समाजसेवेतील योगदान–
१९५२ साली मंदिराच्या व्यवस्थापनाची जबाबदारी तात्यासाहेब आणि त्यांच्या मित्रमंडळींनी उचलली. त्यांनी हा गणेशोत्सव फक्त धार्मिक पूजा-अर्चेपुरता मर्यादित न ठेवता, समाजसेवा आणि सांस्कृतिक विकासाच्या दिशेनेही त्याची व्याप्ती वाढवली. मंदिराला मिळालेल्या देणग्यांचा वापर समाजातील गरजूंच्या मदतीसाठी केला जाऊ लागला. आज दगडूशेठ हलवाई सार्वजनिक गणपती ट्रस्ट केवळ धार्मिक संस्था नाही तर समाजसेवेचे एक मोठे उदाहरण बनले आहे.
मंदिराच्या वेळा आणि धार्मिक विधी–
मंदिर दररोज सकाळी ६ वाजता उघडते आणि रात्री ११ वाजता बंद होते. नियमित आरत्यांमध्ये सुप्रभातम् आरती (सकाळी ७:३०), नैवेद्य आरती (दुपारी १:३०), मध्यान्ह आरती (दुपारी ३:००), आणि शेजारती (रात्री १०:३०) यांचा समावेश आहे. या विधींच्या वेळा अगदी नियमीत आणि शिस्तबद्ध पद्धतीने पार पाडल्या जातात.
दगडूशेठ हलवाई गणपती मंदिर हे केवळ धार्मिक आस्था नसून सामाजिक सेवा आणि सांस्कृतिक संवर्धनाचे एक जिवंत उदाहरण आहे.