charpatinath-maharaj-charitra
|| चर्पटनाथ महाराज ||
चर्पटनाथ हे नवनाथांमधील एक महत्त्वाचे संत आणि योगी होते, ज्यांनी आपल्या साधनेने आणि रसविद्येतील कौशल्याने लोकांच्या मनात विशेष स्थान निर्माण केले.
चर्पटनाथांना अनेक नावांनी ओळखले जाते, जसे की चर्पटी, चर्पटीपाद, चर्पट्री आणि चर्यादिपा. मिंचेतनात त्यांना ‘कर्पटीनाथ’ असे संबोधले गेले आहे, तर रज्जबदासाने आपल्या ‘सरबनगी’ या ग्रंथात त्यांना चारिणीच्या गर्भातून जन्मलेले मानले आहे. लोककथांनुसार, चर्पटनाथांचा जन्म हा गुरू गोरक्षनाथांच्या आशीर्वादामुळे झाला होता. त्यांच्या जन्माची ही कथा लोकांमध्ये आजही सांगितली जाते आणि त्यातून त्यांचे अलौकिकत्व अधोरेखित होते.
चर्पटनाथांचा पहिला विश्वसनीय उल्लेख तेराव्या शतकातील तिबेटी सिद्धांच्या यादीत आढळतो. महापंडित राहुल सांकृत्यायन यांनी संकलित केलेली ११व्या ते १३व्या शतकातील सूची, तत्त्वसार (१३वे-१४वे शतक), वर्णरत्नाकर (१४वे शतक), हठप्रदीपिका (१५वे शतक) आणि शिवदिन-मठ-संग्रह यांसारख्या ग्रंथांमध्ये त्यांचा समावेश आहे. गुरुग्रंथसाहिब (इ.स. १६०४) मध्येही त्यांच्याशी संबंधित कथा आढळतात.
चर्पटनाथांनी लिहिलेल्या काही रचना आणि ग्रंथ आजही उपलब्ध आहेत, ज्यात चतुर्भूतभावाभिवासनक्रमनाम, आर्यावलोकितेश्वरस्य, चर्पटीचित्रस्तोत्र आणि सर्वसिद्धीकरणाम यांचा उल्लेख करता येईल. योग परंपरेत त्यांच्या नावावर अनेक पदे समाविष्ट आहेत. कल्याणी मलिक यांनी ‘चर्पटजी की सबदी’ नावाचे संकलन केले आहे. याशिवाय पश्चिम पंजाबी आणि राजस्थानी भाषांमध्येही त्यांची काही रचना आढळतात. या सर्व संदर्भांवरून असे दिसते की, ते तेराव्या शतकापूर्वीच प्रसिद्धीला आले होते.
चर्पटनाथांचे नाव ‘चंबा’ राज्याच्या मध्ययुगीन वंशावळीतही सापडते. हे राज्य दहाव्या शतकात स्थापन झाले होते आणि त्याच्या उभारणीत चर्पटनाथांचा सहभाग होता, असे मानले जाते. ही वंशावळ १६व्या-१७व्या शतकात लिहिली गेली असली तरी, त्यातून त्यांचे महत्त्व स्पष्ट होते.
चंबा येथील राजवाड्यासमोर एक चर्पट मंदिर आहे, जे त्यांच्या स्मृतीचे प्रतीक आहे. त्यांना चंबाच्या साहिल्ल-देवाचे गुरू मानले जाते. ‘प्रांसांगली’ या ग्रंथात चर्पटी आणि नानक यांच्यातील संवादाचा उल्लेख आहे, ज्यातून त्यांचे रसविद्येतील प्रावीण्य दिसून येते.
चर्पटनाथांनी ‘चर्पटशतकम’ नावाची एक संस्कृत रचना लिहिली आहे. त्यांच्या काही हस्तलिखितांमधून असे दिसते की, ते बाह्य वेशभूषेपेक्षा आत्मिक साधनेवर भर देत. त्यांनी लोकांना ‘आत्म्याचा जोगी’ बनण्याचा संदेश दिला. मात्र, नेपाळमधील काही स्तोत्रांमध्ये त्यांचा गूढ साधनेशी संबंध दिसतो.
त्यांचे नाव कापालिकांच्या बारा शिष्यांमध्येही आढळते. सोळाव्या शतकात लामा तारानाथाने लिहिलेल्या एका कथेत असे सांगितले आहे की, चर्पटनाथांनी व्याली सिद्धाकडून धातूंमधून पारा आणि सोने तयार करण्याची कला शिकली होती.
हिमाचल प्रदेशातील चंबा खोऱ्यात चर्पटनाथांविषयीच्या कथा खूप लोकप्रिय आहेत. तिथे त्यांना महाकालीबरोबर पूजले जाते आणि ते ‘आई’ पंथाशीही जोडले गेले आहेत. नाथ परंपरेत ते गोरक्षनाथांचे शिष्य मानले जातात, तर तिबेटी परंपरेत मिनापाचे गुरू म्हणून त्यांचा उल्लेख होतो. रससिद्धांच्या यादीत त्यांचे नाव नेहमीच आघाडीवर असते.
महाराष्ट्रात चर्पटनाथांचे नाव नवनाथांमध्ये आदराने घेतले जाते. ‘नवनाथ भक्तिसार’ या ग्रंथात त्यांना नव-नारायणांपैकी पिप्पलनारायणाचा अवतार मानले गेले आहे. या ग्रंथात त्यांच्याविषयीची एक कथाही सविस्तरपणे दिली आहे. तिबेटमधील सिद्धांच्या चित्रांमध्येही त्यांची चित्रे आढळतात, ज्यामुळे त्यांचा प्रभाव किती व्यापक होता हे समजते.
चर्पटनाथ हे केवळ योगी नव्हते, तर त्यांनी रसविद्या, आत्मिक साधना आणि समाजाला दिशा देण्याचे कार्य केले. त्यांच्या कथा आणि शिकवणी आजही अनेकांना प्रेरणा देतात.
