changdev-mandir
|| तीर्थक्षेत्र ||
खानदेश हा दक्षिण आणि उत्तर भारताला जोडणारा महत्त्वाचा दुवा असल्यामुळे, या प्रदेशावर मुसलमानी हल्ल्यांचा आणि आक्रमणांचा मोठ्या प्रमाणात परिणाम झाला. विशेषतः तेराव्या शतकानंतर या भागात नव्या धार्मिक वास्तूंची निर्मिती थांबली. तरीसुद्धा, खानदेशच्या वास्तुकलेचा उत्कृष्ट नमुना म्हणून चांगदेव मंदिराचे नाव आवर्जून घ्यावे लागते. हे मंदिर या भागातील वास्तुशैली आणि मांडणीचे सुंदर उदाहरण मानले जाते.
चांगदेव परिसरात गुरुकुल पद्धतीचा प्रभाव दिसून येतो, ज्यात मुख्य मंडपाभोवती बाजूच्या ओवऱ्यांची मांडणी केली आहे. समाधीसाठी केलेली खास योजना या परिसरात स्पष्टपणे पाहायला मिळते. या भागातील बौद्ध धर्मीयांच्या गुंफा आणि वास्तुशिल्पांचा परिणाम चांगदेव मंदिराच्या वास्तुकलेवरही झाला आहे.
या मंदिराच्या निर्मितीमध्ये उत्तर व पूर्व भारतातील वास्तुकारांचा सहभाग असल्यामुळे, वास्तूवर त्या भागातील कलांचा प्रभाव स्पष्ट दिसतो. उथळ शिल्पकाम, आडव्या पाषाणपट्ट्या, वेलपत्ती, तोरणे, शंकरपाळ्यासारख्या आकृती आणि सुबक मूर्ती यांचा बाहेर आणि आत दोन्ही ठिकाणी प्रभावी वापर करण्यात आला आहे.
चांगदेव मंदिर पूर्णपणे दगडी असल्यामुळे त्यावरील कोरीव काम अजूनही अत्यंत स्पष्ट आणि टिकाऊ आहे. हे मंदिर जळगाव जिल्ह्यातील चांगदेव गावात वसलेले आहे. हे गांव भुसावळ-इटारसी रेल्वेमार्गावर सावदा रेल्वे स्टेशनपासून अंदाजे आठ किलोमीटर अंतरावर, तापी आणि पूर्णा नद्यांच्या संगमाजवळ स्थित आहे.
हिंदू धर्मात योग, मंत्र आणि तंत्र यांच्या माध्यमातून साधकाच्या मानसिक उन्नतीसाठी व मोक्षप्राप्तीसाठी शांत आणि पवित्र वातावरणात साधनेची आवश्यकता मानली जाते.
अशा साधनेसाठी मठांच्या बांधणीची योजना केली जात असे. अकराव्या व बाराव्या शतकांत या भागात मोठ्या प्रमाणात मठांची बांधणी झाली होती. देवगिरीच्या यादव सम्राटाचा मांडलिक गोविंदराजा याने या अकराव्या शतकात चांगदेव मंदिर बांधले असावे असा समज आहे. याच राजाच्या काळात वाघुळीचे सूर्य मंदिर आणि संगमेश्वरचे महादेव मंदिर यांसारख्या अन्य मंदिरांची निर्मिती झाली.
चांगदेव हे नाव योगी चांगदेवाशी संबंधित नसल्याचे मानले जाते. चांगदेव हा निकुंभ राजा गोवन याचा एक सरदार होता. यासंदर्भातील उल्लेख पाटण गावातील महेश्वर मंदिराच्या आलेखात आढळतो. असे मानले जाते की, चांगदेवाच्या कार्यकाळात हे मंदिर बांधले गेले.
चांगदेव हे नाव प्रसिद्ध ज्योतिषी व खगोलशास्त्रज्ञ भास्कराचार्य यांच्या नातवाचेही होते. यादव राजा सिंधन याने इ.स. 1306 मध्ये चांगदेवाला मोठ्या प्रमाणात जमिनी इनाम म्हणून दिल्या होत्या. या भागात शिल्परत्नाकर व वास्तुशिल्पांवरील ग्रंथ शिकवले जात असत, ज्यामुळे एक नवीन व जोमदार वास्तुकलेचा उदय झाला.
या मंदिराच्या स्थापत्यात अर्धस्तंभ, अंतराळाचे कोरीव छत, वेलपत्ती आणि आडव्या शिल्पपट्ट्या आढळतात. तसेच, लाकडी वास्तुकलेसारखी बाहेरील सज्ज्याजवळ दगडी लोलकाच्या नक्षीचा वापर केला आहे. या सर्व वास्तुवैशिष्ट्यांमुळे चांगदेव मंदिर हे स्थापत्यशास्त्राचे एक समृद्ध उदाहरण मानले जाते.
चांगदेव हे महाराष्ट्रातील नाथपंथी संत आणि कवी म्हणून विशेष प्रसिद्ध आहेत. ते योगसामर्थ्याने चौदाशे वर्षे जगले असल्याची लोकश्रुती आहे. त्यांचे गुरू वटेश्वर असल्यामुळे त्यांना “चांगावटेश्वर” असेही संबोधले जाते. काहींच्या मते, वटेश्वर हे चांगदेवांच्या अंतःकरणात प्रकाशित होणारे ईश्वराचे स्वरूप होते.
चांगदेव यांनी तापी आणि पयोष्णी या नद्यांच्या काठावर असलेल्या चांगदेव गावाजवळच्या वनात ध्यानसाधना करून आपल्या आध्यात्मिक सामर्थ्याची वाढ केली. त्यांच्या सुंदर रूपामुळे त्यांना ‘चांगदेव’ असे नाव मिळाले.
एके दिवशी त्यांच्या कानावर संत ज्ञानेश्वरांच्या कीर्तीची बातमी आली. यामुळे त्यांना संत ज्ञानेश्वरांना भेटण्याची तीव्र इच्छा झाली. या भेटीआधी त्यांनी संत ज्ञानेश्वरांना पत्र पाठवण्याचा विचार केला. मात्र, “मायना काय लिहावा?” या संभ्रमात ते पडले आणि शेवटी त्यांनी कोरेच पत्र पाठवले.
चांगदेवांची योगसिद्धी असली तरी आत्मज्ञानाची कमी आणि गुरुकृपेची आवश्यकता आहे हे निवृत्तीनाथांनी ओळखले. त्यांनी ज्ञानेश्वरांना पत्राचे उत्तर लिहिण्यास सांगितले. ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेल्या या पत्राला “चांगदेव पासष्टी” असे नाव मिळाले आणि ते अतिशय प्रसिद्ध झाले.
त्यानंतर चांगदेवांनी संत ज्ञानेश्वर, निवृत्तीनाथ, सोपानदेव आणि मुक्ताबाईंशी भेट घेतली. या भेटीनंतर त्यांनी मुक्ताबाईंना आपले गुरू मानले. त्यांनी इ.स. 1305 मध्ये (शके 1227) समाधी घेतली, तथापि, त्यांच्या समाधीच्या तारखेवर विविध मते आहेत.
चांगदेवांची कथा त्यांच्या योग सामर्थ्यामुळेच नव्हे, तर त्यांच्या जीवनातील आध्यात्मिक परिवर्तनामुळेही विशेष महत्त्वाची ठरते.
चांगदेव मंदिर हे पुरातन काळातील एक अद्वितीय वास्तू आहे, जे दगडात बांधलेले आहे. या मंदिराचे बांधकाम विशेष आहे कारण यामध्ये कोणत्याही प्रकारचा चुना वापरलेला नाही. दगडांना काटेकोरपणे घडवून आणि एकमेकांवर बसवून मंदिराच्या भिंती उभारण्यात आल्या आहेत, त्यामुळे ही वास्तू अत्यंत भक्कम आहे. मंदिराची एकूण लांबी ३२ मीटर आणि रुंदी सुमारे ४० मीटर आहे. सभामंडपाची उंची सुमारे १४ मीटर आहे, ज्यात चार पूर्ण स्तंभ आणि चार अर्ध स्तंभ प्रत्येक कोपऱ्यात आहेत.
या सोळा पूर्ण स्तंभ आणि सोळा अर्ध स्तंभांवर मजबूत छत आहे, ज्यावर दगडी कलशाची व्यवस्था असावी असा अंदाज आहे. परंतु, काही ऐतिहासिक परस्थिती किंवा राजकीय घडामोडींमुळे मंदिराचे काम अर्धवट राहिले आणि शिखराचा वरचा भाग विटांचा बांधला गेला असावा. मंदिराच्या अंतराळावर अंडाकृती आणि नक्षीदार उतरते छत आहे, ज्यावर कलाकुसरीचे नाजूक काम आहे. पुरातत्वतज्ज्ञ डॉ. हेन्री कुझिन्स यांच्या मते, मंदिराचा वरचा भाग विटांनी बांधण्याचीच मूळ योजना असावी.
मंदिराच्या दर्शनी भागात शंकरपाळ्याच्या आकाराची नक्षी, उथळ शिल्पे, आडवे पट्टे, उभ्या शिल्पांच्या वेलपत्ती अशा आकर्षक घटकांचा वापर करण्यात आला आहे. खांबांची बनावट आणि त्यावरील कोरीव काम हे अत्यंत लक्षणीय आहे. भारत सरकारने या मंदिराला ३ एप्रिल १९१६ रोजी महाराष्ट्रातील राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित केले आहे.
चांगदेव मंदिराच्या यात्रेला खानदेशातील प्रत्येक व्यक्तीने किमान एकदा तरी हजेरी लावलेली असते. बैलगाडीतून यात्रेला जाण्याची परंपरा खूप जुनी आहे. नदीच्या वाळवंटात मेळावे भरतात आणि यात्रेत शिवरात्री निमित्त शंकराची पूजा करून डाळबट्टीचा नैवेद्य दाखविला जातो. ही डाळबट्टी भरड डाळ आणि गव्हाच्या पिठापासून बनवली जाते, जी उघड्या विस्तवावर भाजून शिजवली जाते.
यात्रेत पितळी भांड्यांची दुकाने, रामायण आणि महाभारत गाणारी नाटकपथके हे विशेष आकर्षण असते. माघ महिन्यातील तिसऱ्या दिवसापासून अमावास्येपर्यंत हा उत्सव चालतो. चंद्र आणि सूर्यग्रहणाच्या काळात नदीच्या संगमावर मोठी जत्रा भरते. खानदेशातील महत्वाच्या धार्मिक स्थळांमध्ये चांगदेवाचे स्थान विशेष आहे.
चांगदेव मंदिर पुणतांबा हे महाराष्ट्राच्या अहमदनगर जिल्ह्यातील राहता तालुक्यातील गोदावरी नदीच्या किनाऱ्यावर वसलेले एक ऐतिहासिक गाव आहे. या गावात संत चांगदेव यांची समाधी आहे आणि येथे अनेक पुरातन मंदिरे आहेत.
संत चांगदेव महाराजांची समाधी असलेले मंदिर हे त्यांच्या जीवनातील प्रमुख धार्मिक स्थान आहे. चांगदेव महाराजांनी १४०० वर्षे यशस्वीपणे तपश्चर्या केली आणि पुणतांबा हे चौदावे स्थान आहे जिथे त्यांनी समाधी घेतली, असे मानले जाते. एक प्रसिद्ध आख्यायिका सांगते की, चांगदेवांना त्यांच्या शक्तीवर गर्व होता.
ते वाघावर स्वार होऊन आणि सर्प चाबुक धरून संत ज्ञानेश्वरांची भेट घेण्यासाठी निघाले. ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांचे गर्व समाप्त करण्याचे ठरवले आणि त्यांनी आपल्या भावंडासह भिंतीवर बसून चांगदेवांच्या दिशेने वासला. या दृश्याने चांगदेवांचे गर्व दूर झाले आणि त्यांनी त्या भावंडासमोर नतमस्तक होऊन क्षमा मागितली.
चांगदेव मंदिर १७ व्या शतकात बांधण्यात आले. जरी हे मंदिर जुने असले तरी त्याची रचना साधी आणि आकर्षक आहे. मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर विठोबा-रखुमाई यांची मूर्ती पूर्वाभिमुख आहे, आणि समोर एक मंडप आहे ज्यात १० लाकडी खांब आहेत. छतावर पन्हाळी पत्रे लावलेली आहेत आणि ते चारही बाजूंनी उतरत आहेत.
चांगदेवांची समाधी मंदिराच्या मागील भागात स्थित आहे, आणि समाधीच्या जवळच चांगदेवांची संगमरवरी मूर्ती व पादुका आहेत. मंदिराभोवती एक संरक्षक भिंत आहे, आणि समाधीच्या पश्चिमेला गोदावरी नदीचा मनोहऱा दृश्य देखील दिसतो.
दरवर्षी कार्तिक महिन्यात येथे मोठी यात्रा भरते, जी भक्तांसाठी एक महत्त्वपूर्ण धार्मिक आयोजन असते.