champashthi
|| सण – चंपाषष्ठी ||
मार्गशीर्ष शुद्ध षष्ठी ही तिथी ‘चंपाषष्ठी’ म्हणून मोठ्या भक्तीभावाने साजरी केली जाते. या दिवशी खंडोबा किंवा मल्लारी या देवतेची विशेष पूजा केली जाते. भक्त या प्रसंगी वांग्याचे भरीत आणि भाकरी यांचा नैवेद्य तयार करतात आणि तो देवाला अर्पण करतात. विशेष म्हणजे, या नैवेद्याचा काही भाग कुत्र्यांना त्यांची पूजा करून वाढण्याची प्रथा आहे, कारण कुत्रा हा खंडोबाचा निष्ठावान सेवक मानला जातो.
मार्गशीर्ष महिन्याच्या पहिल्या दिवसापासून, म्हणजेच शुद्ध प्रतिपदेपासून, मल्हारी नवरात्र सुरू होते आणि शुद्ध षष्ठीपर्यंत सहा दिवस चालते. या काळात भक्त खंडोबाच्या उपासनेत मग्न होतात, आणि जेजुरीसारख्या प्रमुख खंडोबा क्षेत्रात हा उत्सव प्रचंड उत्साहाने आणि भक्तीभावाने साजरा केला जातो.
मल्हारी नवरात्र आणि चंपाषष्ठी
मार्गशीर्ष महिन्याच्या पहिल्या दिवशी, म्हणजेच देवदीपावली किंवा मोठी दिवाळीपासून, मल्हारी नवरात्राला प्रारंभ होतो. हे नवरात्र सहा दिवसांचे असते, ज्यात भक्त खंडोबाची उपासना, पूजा आणि व्रत पाळतात. जेजुरी येथे हा उत्सव विशेष वैभवाने साजरा होतो, जिथे हजारो भक्त खंडोबाच्या दर्शनासाठी आणि उत्सवात सहभागी होण्यासाठी येतात. या नवरात्रात दररोज घाटावर माळा वाढवून लावण्याची प्रथा आहे, जी नवरात्राप्रमाणेच पाळली जाते. तसेच, सहा दिवस नंदादीप प्रज्वलित ठेवला जातो, जो भक्ती आणि शुद्धतेचे प्रतीक मानला जातो.
पूजेमध्ये कुलाचारानुसार सुघट आणि टाक यांचा समावेश असतो, जे खंडोबाच्या परंपरेचे महत्त्वाचे अंग आहेत. जेजुरीप्रमाणेच खंडोबाच्या इतर मंदिरांमध्ये—जसे की माहूर, नरसोबाची वाडी आणि इतर क्षेत्रांमध्ये—हा उत्सव भक्तीभावाने साजरा केला जातो.
चंपाषष्ठीचे पौराणिक महत्त्व
चंपाषष्ठी हा सण खंडोबाच्या शौर्याची आणि भक्तांवरील कृपेची आठवण करून देतो. पौराणिक कथेनुसार, मणी आणि मल्ल नावाच्या दोन दैत्यांनी पृथ्वीवर उच्छाद मांडला होता. त्यांच्या अत्याचारांमुळे लोक त्रस्त झाले होते. तेव्हा खंडोबाने, जो मल्लारी किंवा मल्हारी म्हणूनही ओळखला जातो, या दैत्यांचा पराभव करून भक्तांना संकटमुक्त केले. या विजयाच्या स्मरणार्थ मार्गशीर्ष शुद्ध षष्ठीला चंपाषष्ठी साजरी केली जाते. हा सण केवळ विजयोत्सव नसून, खंडोबाच्या सामर्थ्याचा आणि भक्तांवरील प्रेमाचा उत्सव आहे.
देवदीपावली आणि नैवेद्य परंपरा
मार्गशीर्ष महिन्याचा पहिला दिवस म्हणजेच देवदीपावली किंवा मोठी दिवाळी. हा दिवस विशेषतः चित्पावन समाजात कुलदैवत, ग्रामदैवत आणि इतर उपदेवतांच्या पूजेसाठी महत्त्वाचा मानला जातो. या दिवशी घरोघरी वडे, घारगे किंवा आंबोळी यांचा नैवेद्य तयार केला जातो. प्रत्येक कुटुंबानुसार नैवेद्याची संख्या वेगळी असते—काही ठिकाणी नऊ, काही ठिकाणी सतरा, तर काही ठिकाणी चोवीस पानांचा नैवेद्य तयार केला जातो.
हा नैवेद्य गावातील मुख्य देवता, ग्रामदेवता, वेतोबा, महापुरुष आणि इतर उपदेवतांना अर्पण केला जातो. काही कुटुंबांमध्ये पितरांसाठी स्वतंत्र नैवेद्य काढून ठेवण्याची प्रथा आहे, ज्यामुळे या नैवेद्याची संख्या वाढते. ही परंपरा कुटुंबातील एकता, श्रद्धा आणि पूर्वजांबद्दलचा आदर व्यक्त करते.
चंपाषष्ठीचा सामाजिक आणि सांस्कृतिक पैलू
चंपाषष्ठी हा सण केवळ धार्मिक उत्सव नसून, सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा आहे. या सणामुळे गावातील लोक एकत्र येतात, आणि खंडोबाच्या भक्तीभोवती सामूहिक आनंद साजरा करतात. जेजुरीतील उत्सवात भक्त खंडोबाच्या मूर्तीसमोर नाचतात, भजने गातात आणि मल्हारीच्या जयघोषाने आकाश दणाणून सोडतात. या सणातून खंडोबाच्या शौर्याची गाथा, त्याच्या भक्तांवरील कृपा आणि दुष्ट शक्तींवरील विजय यांचे स्मरण होते.
वांग्याचे भरीत आणि भाकरी यांचा नैवेद्य हा साधा असला, तरी त्यात भक्तीचा भाव दडलेला आहे. कुत्र्यांना नैवेद्य देण्यामागेही खंडोबाच्या सहवासात असलेल्या प्राण्यांबद्दलचा आदर आणि प्रेम दिसून येते. या सणामुळे भक्तांमध्ये नम्रता, एकता आणि श्रद्धा वाढते, आणि खंडोबाच्या कृपेने जीवनातील संकटे दूर होतात, अशी श्रद्धा आहे.
चंपाषष्ठी हा सण खंडोबाच्या शौर्याचा, भक्तीचा आणि सामाजिक एकतेचा उत्सव आहे. मार्गशीर्ष शुद्ध षष्ठीला साजरा होणारा हा उत्सव भक्तांना खंडोबाच्या कृपेचा अनुभव देतो आणि त्यांच्या जीवनात शांती, समृद्धी आणि आनंद आणतो.
मल्हारी नवरात्रापासून सुरू होणारा हा उत्सव जेजुरीसह खंडोबाच्या सर्व क्षेत्रांमध्ये भक्तीचा रंग पसरवतो. वांग्याच्या भरीतापासून कुत्र्यांना अर्पण केल्या जाणाऱ्या नैवेद्यापर्यंत, प्रत्येक प्रथेत खंडोबाच्या भक्तीचा आणि साधेपणाचा सुंदर संगम दिसतो. चंपाषष्ठीच्या निमित्ताने आपण खंडोबाच्या चरणी नतमस्तक होऊया आणि त्याची कृपा प्राप्त करूया!
