buddha-pornima
|| सण – बुद्ध पौर्णिमा ||
वैशाख महिन्यातील पौर्णिमेला साजरा होणारी बुद्ध पौर्णिमा हा बौद्ध धर्मियांचा सर्वात पवित्र आणि महत्त्वाचा सण आहे. हा सण बुद्ध जयंती म्हणूनही ओळखला जातो आणि जगभरातील बौद्ध अनुयायी तो मोठ्या उत्साहाने साजरा करतात. या दिवशी तथागत गौतम बुद्ध यांचा जन्म, त्यांना बोधिवृक्षाखाली ज्ञानप्राप्ती आणि त्यांचे महापरिनिर्वाण या तीन महत्त्वाच्या घटना घडल्या.
गौतम बुद्ध यांच्या मानवतावादी, करुणामय आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनावर आधारित धम्म सिद्धांतामुळे त्यांना जगभरात महान गुरू आणि युगपुरुष म्हणून मानले जाते. भारत, चीन, जपान, थायलंड, म्यानमार, श्रीलंका, व्हियेतनाम, सिंगापूर, नेपाळ, कंबोडिया, मलेशिया, इंडोनेशिया, अमेरिका यांसह सुमारे 180 देशांमध्ये हा सण उत्साहाने साजरा होतो. अनेक देशांमध्ये, तसेच भारतात, बुद्ध पौर्णिमेला सार्वजनिक सुट्टी असते, ज्यामुळे या सणाचे महत्त्व अधिक अधोरेखित होते.
बुद्ध पौर्णिमेचे धार्मिक आणि तात्त्विक महत्त्व
गौतम बुद्धांनी मानवजातीला दुःखमुक्त जीवनाचा मार्ग दाखवला. त्यांनी स्वतःच्या राजसी जीवनाचा त्याग करून तपश्चर्या, ध्यान आणि आत्मचिंतन यांचा अवलंब केला. वैशाख पौर्णिमेला बोधगया येथील बोधिवृक्षाखाली त्यांना परमज्ञानाची प्राप्ती झाली, आणि त्यांना दुःखाचे मूळ कारण आणि त्यापासून मुक्तीचा मार्ग उमगला. या ज्ञानप्राप्तीच्या स्मरणार्थ हा दिवस बुद्ध पौर्णिमा म्हणून साजरा केला जातो.
बौद्ध धर्माच्या सुरुवातीच्या काळात हा धर्म अतिशय साधा, समजण्यास सोपा आणि नैतिक तत्त्वांवर आधारित होता. यात मानवता, करुणा, समता आणि बंधुता यांना सर्वोच्च स्थान होते. बुद्धांना एक असामान्य मानव मानले गेले, ज्यांना बोधिवृक्षाखाली संबोधी (परमज्ञान) प्राप्त झाले. या ज्ञानातून त्यांना जगातील अबाधित सत्ये आणि विश्वाचे कार्यकारणभाव यांचा साक्षात्कार झाला.
बुद्धांना चार आर्य सत्यांचा बोध झाला, ज्यांनी मानवजातीला दुःखमुक्तीचा मार्ग दाखवला:
- दुःख आहे: जगात सर्वत्र दुःख आहे. भांडणे, तंटे, युद्धे आणि वैयक्तिक संघर्ष यांमुळे दुःख सर्वत्र पसरलेले आहे.
- दुःखाला कारण आहे: दुःखाचे मूळ लोभ, तृष्णा आणि आसक्ती आहे. जेव्हा दोन व्यक्ती एकाच गोष्टीसाठी लालची होतात, तेव्हा संघर्ष आणि दुःख निर्माण होते.
- दुःखाचा निरोध शक्य आहे: प्रत्येक गोष्टीला कारण असते, आणि कारण दूर केल्यास ती गोष्ट नष्ट होते. त्यामुळे दुःखाचा अंत होऊ शकतो.
- दुःखनिवारणाचा मार्ग आहे: दुःखापासून मुक्ती मिळवण्यासाठी योग्य मार्ग अवलंबणे आवश्यक आहे.
या चार आर्य सत्यांबरोबरच बुद्धांनी प्रतीत्य-समुत्पाद हा सिद्धांत मांडला, जो कार्यकारण साखळीवर आधारित आहे. यानुसार, कोणतीही गोष्ट स्वयंभू नसते, तर ती मागील कारणांवर अवलंबून असते. जन्म आणि मृत्यू यांचे चक्र कसे कार्य करते, हे प्रतीत्य-समुत्पादातून स्पष्ट होते. बौद्ध धर्मात पुनर्जन्मावर विश्वास नसला, तरी कार्यकारण परंपरेने एका जन्माचा दुसऱ्या जन्माशी संबंध जोडला जातो.
अष्टमार्ग: दुःखमुक्तीचा मार्ग
दुःखापासून मुक्ती मिळवण्यासाठी बुद्धांनी आठ मार्ग (अष्टांगिक मार्ग) सांगितले, जे जीवनाला शिस्त, नैतिकता आणि आध्यात्मिक प्रगती प्रदान करतात:
- यम: नैतिक आचरण आणि संयम.
- नियम: आत्मशिस्त आणि नियमित साधना.
- आसन: योग्य शारीरिक मुद्रा.
- प्राणायाम: श्वासोच्छ्वासावर नियंत्रण.
- प्रत्याहार: इंद्रियांवर संयम.
- ध्यान: मनाची एकाग्रता.
- धारणा: विचारांवर नियंत्रण.
- समाधी: परम शांती आणि आत्मसाक्षात्कार.
या मार्गांचे पालन केल्यास माणूस आपले जीवन आनंदी, शांत आणि अर्थपूर्ण बनवू शकतो.
बुद्ध पौर्णिमेची परंपरा आणि प्रथा
बुद्ध पौर्णिमेला सूर्य मेष राशीत आणि चंद्र तूळ राशीत प्रवेश करतो. या दिवशी गंगेत स्नान करणे अत्यंत पवित्र मानले जाते. असे मानले जाते की, गंगास्नानाने मागील जन्मातील पापांपासून मुक्ती मिळते आणि आत्मा शुद्ध होतो. बौद्ध अनुयायी या दिवशी बुद्ध विहारांमध्ये एकत्र येऊन प्रार्थना, ध्यान, भजन आणि धम्मचर्चा करतात.
बुद्धांच्या उपदेशांचे पठण केले जाते, आणि त्यांच्या करुणा आणि शांतीच्या संदेशाचा प्रसार केला जातो. काही ठिकाणी धर्मराजाची पूजाही केली जाते, ज्यामुळे या सणाला अधिक धार्मिक महत्त्व प्राप्त होते.
हिंदू धर्मातील बुद्ध पौर्णिमेचे महत्त्व
बुद्ध पौर्णिमा हा सण केवळ बौद्ध धर्मियांसाठीच नव्हे, तर हिंदू धर्मियांसाठीही तितकाच पवित्र आहे. भागवत पुराणानुसार, गौतम बुद्ध हे भगवान विष्णूंचे नववे अवतार मानले जातात. हिंदू धर्मात वैशाख पौर्णिमेला भगवान विष्णूंशी जोडलेली मानली जाते, आणि याच दिवशी बुद्धांनी मानवजातीला शांतीचा मार्ग दाखवला. त्यामुळे हिंदू आणि बौद्ध या दोन्ही धर्मांमध्ये या सणाला विशेष स्थान आहे.
सत्यविनायक पौर्णिमा
हिंदू धर्मात वैशाख पौर्णिमेला ‘सत्यवयक पौर्णिमा’ म्हणूनही साजरे केले जाते. पौराणिक कथेनुसार, भगवान श्रीकृष्णाने आपला मित्र सुदामा याला गरिबी आणि दुःखातून मुक्त करण्यासाठी सत्यविनायकाचा उपवास करण्याचा सल्ला दिला होता. या उपवासाने सुदाम्याला समृद्धी आणि सुख प्राप्त झाले. आजही काही हिंदू भक्त या दिवशी सत्यविनायकाची पूजा आणि उपवास करतात, ज्यामुळे त्यांच्या जीवनातील अडचणी दूर होतात आणि समृद्धी प्राप्त होते.
बुद्ध पौर्णिमेचा संदेश
बुद्ध पौर्णिमा हा सण केवळ धार्मिक उत्सव नसून, मानवतेचा, करुणेचा आणि शांतीचा संदेश देणारा दिवस आहे. गौतम बुद्धांनी दाखवलेल्या चार आर्य सत्यांचे आणि अष्टांगिक मार्गाचे पालन करून प्रत्येक व्यक्ती आपले जीवन दुःखमुक्त आणि आनंदमय बनवू शकते.
हा सण समाजात समता, बंधुता आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा प्रसार करतो. बुद्ध पौर्णिमेच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी बुद्धांचा शांती आणि करुणेचा संदेश आत्मसात करून आपल्या जीवनात आणि समाजात सकारात्मक बदल घडवावेत.
