तीर्थक्षेत्र
bhimashankar-tirthakshetra
|| तीर्थक्षेत्र ||
भीमाशंकर हे पुणे जिल्ह्यातील खेड तालुक्यात वसलेले आहे, आणि भारतातील पवित्र बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक मानले जाते. या स्थानाशी एक श्रद्धा जोडलेली आहे की, भीमाशंकर ज्योतिर्लिंगातून पश्चिम महाराष्ट्रातील महत्त्वाच्या नद्यांपैकी एक असलेली भीमा नदी उगम पावते. भीमाशंकर मंदिर सह्याद्रीच्या मुख्य पर्वतरांगेत असून, या परिसराचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याभोवती असलेले दाट अरण्य.
संपूर्ण परिसर घनदाट जंगलाने वेढलेला आहे, ज्याचे १९८४ साली अभयारण्य म्हणून अधिकृतपणे संरक्षण करण्यात आले. या अरण्यात विविध प्राणी आणि पक्षी आढळतात. जंगलातील प्रमुख वन्यजीवांमध्ये रानडुक्कर, सांबर, भेकर, रानमांजर, उदमांजर आणि बिबट्या यांचा समावेश होतो.
यामध्ये अत्यंत खास प्राणी म्हणजे शेकरू, जी एक उडणारी खार आहे. या शेकरूचा तांबूस रंग असून ती फक्त या अरण्यातच आढळते, जी या जंगलाचे वैशिष्ट्य आहे. बिबट्यांच्या संवर्धनासाठी वनविभागाने विविध योजनांची अंमलबजावणी केली आहे. या घनदाट अरण्यामुळे व धार्मिक महत्त्वामुळे, भीमाशंकर हे पुणे जिल्ह्यातील एक प्रमुख पर्यटनस्थळ बनले आहे.
भीमाशंकर मंदिराचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्याच्या आसपासची इतर प्रेक्षणीय स्थळे.
तीर्थक्षेत्र भीमाशंकराविषयी-
भीमाशंकर मंदिर परिसराच्या जंगलात ‘गुप्त भीमाशंकर’ नावाचे एक विशेष ठिकाण आहे. मान्यता अशी आहे की भीमानदीचे मूळ उगम मंदिरातील ज्योतिर्लिंगात आहे. नदी इथे गुप्त होऊन साधारणपणे मंदिरापासून १.५ किमी पूर्वेकडे जंगलात पुन्हा प्रकट होते. या ठिकाणाला ‘गुप्त भीमाशंकर’ म्हणून ओळखले जाते, आणि तीर्थयात्री या जागेला विशेष धार्मिक महत्त्व देतात.
कोकण कडा-
भीमाशंकर मंदिराजवळ पश्चिमेकडे असलेला हा कडा सुमारे ११०० मीटर उंचीचा आहे. येथून संपूर्ण परिसराचे विहंगम दृश्य पाहायला मिळते. हवा स्वच्छ असल्यास, अगदी पश्चिमेकडील अरबी समुद्र देखील दिसतो. पर्यटकांसाठी हे ठिकाण अत्यंत रमणीय आहे.
भीमाशंकरचा हा सारा परिसर धार्मिक, सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक महत्त्वाचा आहे, ज्यामुळे हे ठिकाण महाराष्ट्रातील एक अद्वितीय तीर्थक्षेत्र आणि पर्यटकांचे आकर्षण बनले आहे.
सीतारामबाबा आश्रम –
कोकणकड्यापासून एक रस्ता या आश्रमाकडे जातो, जो घनदाट जंगलाच्या मार्गाने जात आहे. हा आश्रम निसर्गाच्या कुशीत असून, तिथे गाडीने देखील जाता येते, ज्यामुळे प्रवास अधिक सुलभ होतो.
नागफणी – आश्रमाच्या परिसरातून नागफणीला एक पायवाट जाते. नागफणी हे ठिकाण अभयारण्यातल्या सर्वात उंच शिखरांपैकी एक असून, त्याची उंची सुमारे १२३० मीटर आहे. येथून समुद्रकिनारी कोकणाचे अप्रतिम दृश्य दिसते. याला नागफणी असे नाव मिळण्याचे कारण म्हणजे कोकणातून पाहताना हे शिखर नागाच्या फण्याप्रमाणे दिसते.
धार्मिक महत्व –
भारताच्या बाराही ज्योतिर्लिंगांपैकी सहावे ज्योतिर्लिंग म्हणजे भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग, जे पुण्यापासून सुमारे १२७ किमी अंतरावर वसलेले आहे. भीमाशंकर हे मंदिर भीमाशंकर अभयारण्याच्या हद्दीत येते.
महाशिवरात्र (२४ फेब्रुवारी, शुक्रवार) हा भगवान शिवाच्या उपासनेचा खास दिवस मानला जातो. भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग हे बाराही ज्योतिर्लिंगांमध्ये महत्त्वाचे आहे. सह्याद्रीच्या पश्चिमेकडील डोंगररांगेत भीमाशंकर वसले आहे. येथील घनदाट जंगल, उंच डोंगर, आणि शांत परिसर मंदिराच्या सौंदर्याला अधिक उठाव देतात. डोंगरांच्या कुशीत हे मंदिर लपलेले असून त्याचे अनोखे सौंदर्य पाहण्याचा आनंद मिळतो.
प्रवासवर्णन –
एका संध्याकाळी, कुटुंबासह भीमाशंकरच्या पवित्र स्थळाला जाण्याचा योग आला. मंचर मार्गे प्रवास करताना निसर्गरम्य दृश्ये आणि शांततेने मनाला वेगळाच आनंद मिळाला. अवघ्या अडीच तासांत आम्ही भीमाशंकर मंदिरापाशी पोहोचलो. मंदिर डोंगराच्या कुशीत असल्यामुळे सुमारे ३०० ते ३५० पायऱ्या उतरून आत जावे लागते. आईच्या वयानुसार डोलीने मंदिरात नेण्याचा विचार होता, पण डोलीवाल्यांनी ६०० रुपये मागितल्यावर आम्ही चालत जाण्याचा निर्णय घेतला.
गाडीची सोय –
गाडीतळाजवळ कच्चा रस्ता असून, त्यामार्गे थेट मंदिरापर्यंत गाडी जाऊ शकते. गर्दीच्या काळात हा रस्ता बंद असतो कारण रस्ता खूपच अरुंद आहे. आम्ही पहिल्यांदा चालतच निघालो, पण गर्दी नसल्यामुळे आईला गाडीतून खाली आणण्याचा निर्णय घेतला. थोड्याच वेळात आम्ही गाडीने मंदिराच्या अगदी जवळ पोहोचलो.
गावाचे नाव ‘भीमाशंकर’ –
भीमाशंकर या स्थळाचे नाव पौराणिक कथांवरून पडले आहे. एक आख्यायिका अशी आहे की त्रिपुरासुर नावाच्या राक्षसाचा वध केल्यानंतर भगवान शंकर विश्रांतीसाठी या डोंगरात आले. याच ठिकाणी ‘भीमक’ नावाच्या अयोध्येच्या राजाने तपश्चर्या केली होती. भगवान शंकर प्रसन्न होऊन भीमक राजाला वर मागण्यास सांगितले, तेव्हा भीमकाने त्यांच्यापासून निघालेल्या घामाच्या धारांची नदी होवो अशी इच्छा व्यक्त केली. या घामाच्या धारांपासून भीमा नदीचा उगम झाला.
तसेच, दुसरी आख्यायिका सांगते की त्रिपुरासुर नावाच्या दैत्याने या भागात उत्पात माजवला होता. त्याचा नाश करण्यासाठी भगवान शंकरांनी अत्यंत भयंकर असे भीमरूप धारण केले आणि अखेर त्रिपुरासुराचा वध केला. युद्धानंतर भगवान शंकर घामाने ओले होऊन एका शिखरावर विश्रांतीसाठी बसले. त्यांच्या घामाच्या धारांतून ‘भीमा’ नदी उत्पन्न झाली, असे सांगितले जाते.
जाणून घ्या, कसे आहे हे मंदिर–
भीमाशंकर हे भारतातील बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. भीमा नदीचे उगमस्थान असलेल्या या तीर्थक्षेत्राचे स्थान समुद्रसपाटीपासून सुमारे ३५०० फूट उंचावर असून, घनदाट जंगलाने वेढलेले आहे. साधारणतः १२०० वर्षांपूर्वी बांधलेले हे मंदिर हेमाडपंथी वास्तुशैलीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. मंदिराच्या छतावर आणि खांबांवर केलेले अप्रतिम नक्षीकाम भव्यतेची जाणीव करून देते. मंदिराच्या परिसरात शनि मंदिर देखील आहे, जे भक्तांसाठी विशेष आकर्षण आहे. पुराणकाळातील महत्त्वाच्या उल्लेखांमध्ये या मंदिराचे नामोल्लेख आहे.
हेमाडपंथी वास्तुशैलीचे हे प्राचीन मंदिर साधारण १२०० ते १४०० वर्षांपूर्वीच्या कालखंडात बांधले गेले आहे. मंदिराच्या छतावर आणि खांबांवर केलेले अत्यंत देखणे नक्षीकाम येथे दिसते. मंदिराच्या बाह्य भागात कोरलेल्या दशावताराच्या मूर्ती त्याच्या कलात्मकतेचे दर्शक आहेत.
मंदिराच्या सभामंडपासमोर साधारणपणे पाच मण वजनाची मोठी लोखंडी घंटा आहे, जी चिमाजी अप्पांनी भेट दिली होती. या घंटेवर १७२९ असा इंग्रजीत नोंद केलेला वर्ष आहे. हेमाडपंथी शैलीतील या मंदिराचा काही भाग जीर्णोद्धार झाल्याने मूळ बांधकाम काही प्रमाणात झाकले गेले आहे, मात्र त्याचा ऐतिहासिक ठेवा आजही कायम आहे.
मंदिराचा भव्य सभामंडप आणि उंच कळस डोंगराच्या उतारावरूनच दिसतो. शिवाजी महाराज आणि छत्रपती राजाराम महाराज या दोघांनीही या ज्योतिर्लिंगाचे दर्शन घेतले होते. तसेच, पेशवे बाळाजी विश्वनाथ यांनीही येथे दर्शनासाठी येण्याची नोंद इतिहासात आढळते.
नाना फडणवीसांनी या मंदिराचा शिखरसह जीर्णोद्धार केला होता. भक्तांच्या सोयीसाठी लोखंडी रांगा तयार केल्या असून, गाभाऱ्यातील थेट दर्शनासाठी मोठ्या स्क्रीनचा वापर केला जातो. त्यामुळे गर्दी कमी असतानाही भक्तांना मनसोक्त दर्शन घेता येते.
भीमाशंकरचा परिसर-
रायगड जिल्ह्यातील खांडस गावातून पायी मार्गे गणपतीघाट किंवा शिडीघाट या रस्त्याने भीमाशंकरला जाता येते, मात्र हा मार्ग प्रामुख्याने अनुभवी ट्रेकर्ससाठी उपयुक्त आहे. भीमाशंकरच्या आसपास भंडारधरा, हरिश्चंद्रगड, शिवनेरी, चावंड, हडसर या किल्ल्यांचे समूह असल्यामुळे हा भाग ट्रेकिंग आणि पर्यटनासाठी प्रसिद्ध आहे.
अष्टविनायकातील ओझर व लेण्याद्री ही तीर्थक्षेत्रेही येथे जवळ आहेत. मी १७ वर्षांपूर्वी ढाकचा बहिरी ते भीमाशंकर असा ट्रेक केला होता, तेव्हा अनुभव फारच रोमांचक होता. आता पुन्हा एकदा येथे आल्यावर, पूर्वीचे मंदिर आणि आजचे मंदिर यात बराच फरक दिसून आला आहे.
वातावरण-
भीमाशंकर शिखराची उंची समुद्रसपाटीपासून सुमारे ३४५४ फूट आहे. येथे उन्हाळ्यात कडक ऊन असते, तर पावसाळ्यात मुसळधार पाऊस आणि हिवाळ्यात कडाक्याची थंडी असते. पावसाळ्यात येथील निसर्ग नेत्रदीपक दृश्य देतो. आल्हाददायक वातावरणामुळे एकदा तरी येथे भेट देणे आवश्यकच आहे.
पशुपक्षी आणि वनसंपदा-
भीमाशंकर अभयारण्य विविध प्रकारच्या वन्यजीवांसाठी प्रसिद्ध आहे. १९८५ साली येथे वन्यजीव संरक्षित क्षेत्र म्हणून घोषित करण्यात आले आहे. इथे रिठा, शिसम, आंबा, उंबर, हिरडा, बेहडा, रानजाई यांसारख्या औषधी वनस्पती विपुल प्रमाणात आढळतात. शिवाय, शेकरू या दुर्मिळ प्राण्याचेही येथे अस्तित्व आहे, ज्याला महाराष्ट्राचे राज्यप्राणी म्हणून ओळखले जाते. या भागात बिबळ्या, सांबर, चितळ, रानडुक्कर, काळविट यांसारख्या प्राण्यांबरोबरच विविध रंगीबेरंगी पक्षीही पाहायला मिळतात.
भीमा नदीचे उगमस्थान-
महाराष्ट्रातील महत्त्वाची भीमा नदी भीमाशंकरच्या डोंगरातून उगम पावते. या नदीचे उगमस्थान ‘डाकिणीचे वन’ या नावाने ओळखले जाते. सुमारे ८६७ किमी लांबीची भीमा नदी कृष्णा नदीला मिळते. पंढरपूर येथे ती ‘चंद्रभागा’ म्हणून ओळखली जाते.