bhavartha-ramayan-balakand
संत एकनाथ महाराज-भावार्थ रामायण : बालकाण्ड
भावार्थ रामायण :
नाथांच्या जीवनातील अखेरचा आणि महत्त्वपूर्ण ग्रंथ म्हणजे भावार्थ रामायण होय. हा ग्रंथ आदिकवी वाल्मीकि रचित रामायण वर आधारित आहे. वाल्मीकि रामायण भारतीय संस्कृतीच्या शिखरावर विराजमान असलेला एक अत्यंत लोकप्रिय आणि आदर्श ग्रंथ आहे, त्यावर नाथांनी प्राकृत भाषेत आपल्या विशिष्ट विचारांची ओवीबद्ध टीका केली.भावार्थ रामायण
नाथांनी आपल्या शुद्ध अंतःकरणाने, उच्च आचारधर्माने, निरंतर हरिपाठ आणि उत्कट भक्तिभावाने प्रभू श्रीरामाच्या हृदयात भरतासम स्थान निर्माण केले. भगवान श्रीरामाने प्रसन्न होऊन रामायणाचा भावार्थ शब्दबद्ध करण्याचे आदेश दिले. नाथांनी त्यांच्या जीवनातील भक्तिपद्धती, विवेक, आणि प्रेम यांचा अत्युत्तम संगम करून भावार्थ रामायण साकार केले, जे सद्गुणांची, भक्तीचा आणि श्रीरामप्रेमाचा उत्तम आदर्श बनले.
भावार्थ रामायण ने भक्तांच्या हृदयाला समाधान आणि ज्ञान दिले. हे ग्रंथ भक्तिरसात रंगलेले असून, ज्ञान, विवेक, तप आणि गुरूसेवा यासारख्या तत्वांचा पोत पिऊन एकनिष्ठ भक्त म्हणून जीवनातील सर्व कर्तव्ये योग्य प्रकारे पार करणाऱ्या व्यक्तींचा आदर्श बनले आहे.
हे ग्रंथ म्हणजे एक अत्यंत महाकाव्य असून त्याचे वर्णन भक्तीरसात डुबलेली एक अप्रतिम काव्यकृती म्हणून करता येईल. यातील प्रत्येक ओवी भाव-भावनांनी परिपूर्ण आहे. यामध्ये ज्ञान, सत्य, नैतिकता आणि सत्याचे पालन करणारे आदर्श व्यक्तिमत्व साकार होतात. भावार्थ रामायणचा प्रत्येक भाग भक्तिभावाने ओतप्रोत आहे.
या ग्रंथात सात काण्ड, २९६ बालकाण्ड अध्याय आणि सुमारे चाळीस हजार ओव्या आहेत. श्री एकनाथ महाराजांनी स्वतः ४४ व्या बालकाण्ड अध्यायापर्यंतचा भाग लिहिला, आणि त्यानंतर गावबाने नाथांच्या आदेशानुसार हे ग्रंथ पूर्ण केले. गावबा हा नाथांचा शिष्य होता, जो जीवनभर नाथांच्या सहवासात राहिला आणि सर्वस्वी गुरूसेवेचे पालन केले. त्याच्या प्रगतीसाठी नाथांनी त्याला कृपाशीर्वाद दिला, आणि तो अंतिम भाग कादंबरीच्या रूपात लिहून भावार्थ रामायण पूर्ण केले.
गावबाची लेखनशक्ती आणि नाथांची आशीर्वादाने साकारलेली सुंदरता या ग्रंथाला एक अद्वितीय स्थान दिले आहे. गावबा हा एक अनाथ होता, परंतु नाथांच्या मार्गदर्शनाने आणि भक्तिपंथात समर्पणामुळे त्याचे जीवन उत्कृष्ट आणि प्रकाशित झाले. त्याने एक विलक्षण भक्त म्हणून रामायण चा संपूर्ण ग्रंथ सुंदरतेने लिहिला.
भावार्थ रामायण ची भाषा अतिशय सोपी आणि आकर्षक आहे. नाथांची आणि गावबाची काव्यशक्ती संपूर्ण ग्रंथात स्पष्टपणे दिसून येते. भावनांचे, विचारांचे, विकारांचे आणि भावरसाचे विविध रंग त्या रचनांमध्ये सुरेखपणे व्यक्त झाले आहेत. शोक, आनंद, आश्चर्य, करुणा, वीरता यांचा विविध प्रसंगांमध्ये अप्रतिम वापर करण्यात आलेला आहे.
यात श्रीराम, सीता, लक्ष्मण, भरत, हनुमान, रावण अशा प्रमुख पात्रांची जीवंतता आणि भव्यता भक्तांच्या हृदयात स्थिर झाली आहे. श्रीरामाची विविध रूपे आणि त्याचे आदर्श व्यक्तिमत्व भावार्थ रामायण मध्ये प्रकट झाले आहेत, ज्यात राम आदर्श पुत्र, आदर्श राजा, आदर्श शिष्य आणि आदर्श मित्र म्हणून प्रत्येक स्थितीत सर्वोत्तम उदाहरण ठरतो.
श्रीराम आणि त्याचे रामायण हे भारतीय संस्कृतीचे आत्मा आहे, आणि भावार्थ रामायण त्याचा उत्कृष्ट प्रतीक आहे.
