bhaubeej
|| सण – भाऊबीज ||
भाऊबीजाचा सण आणि त्यामागील परंपरा
कार्तिक शुक्ल द्वितीया हा दिवस भाऊबीज किंवा यमद्वितीया म्हणून साजरा केला जातो. हा उत्सव बंधू आणि भगिनी यांच्यातील अतूट प्रेम आणि विश्वास यांचा गौरव करतो. पौराणिक कथेनुसार, या दिवशी यमराज, मृत्यूचा देवता, आपली बहीण यमी (यमुना) हिच्या घरी भोजनासाठी गेला होता.
यमाच्या या भेटीमुळे या तिथीला यमद्वितीया असे नाव पडले. या दिवशी बहीण आपल्या भावाच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि सुख-समृद्धीसाठी प्रार्थना करते, तर भाऊ आपल्या बहिणीचा सन्मान करतो आणि तिला भेटवस्तू देऊन तिचे आभार मानतो.
भाऊबीज हा सण दीपावलीच्या मंगलमय कालावधीतील एक महत्त्वाचा भाग आहे. या दिवशी चंद्राची कोर वर्धमान स्वरूपात दिसते, जी बंधुप्रेमाच्या वृद्धीचे प्रतीक मानली जाते. म्हणूनच, “भाऊबीजेच्या कोरीप्रमाणे बंधु-भगिनीचे प्रेम सतत वाढत राहो,” अशी भावना या सणामागे आहे.
हा उत्सव केवळ महाराष्ट्रातच नव्हे, तर उत्तर भारतात भाई दूज आणि इतर प्रांतांमध्ये विविध नावांनी साजरा होतो, ज्यामुळे बंधू-भगिनीच्या नात्याचे सार्वकालिक महत्त्व अधोरेखित होते.
भाऊबीजेचे सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व
भाऊबीज हा सण केवळ भावंडांच्या प्रेमाचा उत्सव नाही, तर तो समाजातील द्वेष, असूया, आणि वैमनस्य दूर करून सर्वत्र बंधुभाव जागृत करण्याचा संदेश देतो. या दिवशी बहीण आपल्या भावाला गोड पदार्थ खाऊ घालते आणि त्याच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी प्रार्थना करते, तर भाऊ आपल्या बहिणीला भेटवस्तू देऊन तिच्या प्रेमाची आणि काळजीची कदर करतो.
पौराणिक मान्यतेनुसार, यमराजाने यमद्वितीयेच्या दिवशी आपली बहीण यमीला भेट दिली आणि तिच्या आतिथ्याने प्रसन्न होऊन तिला वरदान दिले की, “या दिवशी जो भाऊ आपल्या बहिणीच्या घरी जाईल आणि तिच्या हातचे भोजन ग्रहण करेल, त्याला अपमृत्यूचा भय राहणार नाही.”
यामुळे या सणाला आध्यात्मिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. यमीचे पृथ्वीवरील स्वरूप यमुना नदी मानले जाते, आणि या दिवशी यमुना नदीत स्नान करणाऱ्या व्यक्तीला अपमृत्यू टळतो आणि मोक्षप्राप्तीचा मार्ग सापडतो, अशी श्रद्धा आहे.
भाऊबीजेच्या परंपरा आणि शास्त्रोक्त नियम
भाऊबीजेच्या दिवशी काही खास परंपरा आणि शास्त्रोक्त नियमांचे पालन केले जाते, जे या सणाला अधिक अर्थपूर्ण बनवतात:
- बहिणीच्या घरी भोजन:
- शास्त्रानुसार, या दिवशी कोणत्याही पुरुषाने आपल्या पत्नीच्या हातचे अन्न घेण्याऐवजी बहिणीच्या घरी जाऊन तिच्या हातचे गोडधोड भोजन करावे.
- जर सख्खी बहीण नसेल, तर चुलत, मावस, किंवा इतर कोणतीही स्त्री बहीण मानून तिच्याकडे जेवावे.
- जर बहीण उपलब्ध नसेल, तर कोणत्याही स्त्रीला भगिनी मानून तिच्या घरी भोजन करावे.
- चंद्राला ओवाळणे:
- जर एखाद्या स्त्रीला भाऊ नसेल, तर तिने चंद्राला भाऊ मानून त्याला ओवाळावे.
- ही प्रथा विशेषतः एकाकी बहिणींसाठी भावनिक आधार प्रदान करते आणि त्यांना सणात सहभागी करून घेण्याचा मार्ग दाखवते.
- यम पूजन आणि तर्पण:
- भाऊबीजेला यमधर्मराजाची पूजा केली जाते, ज्यामुळे अपमृत्यूचा भय टळतो.
- यमाच्या चौदा नावांनी तर्पण करण्याची प्रथा आहे. यासाठी खालील संकल्प करावा:
“श्री यमधर्मप्रीत्यर्थं यमतर्पणं करिष्ये।” - हे तर्पण अपमृत्यू निवारणासाठी आणि आत्म्याच्या शांतीसाठी केले जाते.
- जैन परंपरेत भेटवस्तू:
- जैन समाजात भाऊबीजेच्या दिवशी केवळ भाऊच बहिणीला ओवाळणी देत नाही, तर बहीण देखील भावाला आणि वहिनीला भेटवस्तू देते.
- ही परंपरा परस्पर प्रेम आणि आदराचे प्रतीक आहे.
भाऊबीज साजरी करण्याची पद्धत
भाऊबीजेचा सण साजरा करण्यासाठी खालील विधी आणि परंपरांचे पालन केले जाते:
- पूजेची तयारी:
- भावाला पूर्व दिशेला तोंड करून पाटावर बसवावे.
- पाटाभोवती सुंदर रांगोळी काढावी आणि समोर तुपाचा दिवा प्रज्वलित करावा.
- यामुळे सात्विक वातावरण निर्माण होते आणि पूजा अधिक फलदायी ठरते.
- औक्षण आणि टिळा:
- बहिणीने भावाच्या कपाळावर चंदन, कुंकू, आणि अक्षता यांचा टिळा लावावा.
- यानंतर तिने भावाला फुलांचा हार घालावा आणि त्याचे औक्षण करावे.
- औक्षणासाठी तांब्याच्या ताटात दिवा, फुले, आणि नैवेद्य ठेवावा.
- रक्षासूत्र:
- बहिणीने भावाच्या हातावर लाल-पिवळा धागा (रक्षासूत्र) बांधावा, जो त्याच्या रक्षणाचे प्रतीक आहे.
- हा धागा भावाच्या दीर्घायुष्य आणि कल्याणाची प्रार्थना दर्शवतो.
- नैवेद्य आणि भोजन:
- बहिणीने भावाला गोड पदार्थ खाऊ घालावेत, जसे की पुरणपोळी, खीर, किंवा लाडू.
- यानंतर भाऊ आणि बहीण एकत्र बसून गोडधोड भोजनाचा आनंद घेतात.
- चंद्रदर्शन आणि ओवाळणी:
- सायंकाळी चंद्राची कोर दिसल्यानंतर बहीण प्रथम चंद्राला ओवाळते आणि नंतर भावाला.
- भाऊ ओवाळणीच्या ताटात पैसे, वस्त्र, किंवा इतर भेटवस्तू ठेवतो आणि बहिणीचा सत्कार करतो.
भाऊबीजेचा आध्यात्मिक संदेश
भाऊबीज हा सण केवळ बंधू-भगिनीच्या नात्याचा उत्सव नाही, तर तो समाजातील प्रेम, विश्वास, आणि एकतेचा संदेश देतो. यम आणि यमी यांच्या कथेतून हे स्पष्ट होते की, या दिवशी बहीण आणि भाऊ यांच्यातील बंध अधिक दृढ होतो, आणि यमराजाच्या कृपेने अपमृत्यूचा भय टळतो. हा सण भक्तांना आपल्या कुटुंबातील सदस्यांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याची आणि परस्पर सौहार्द वाढवण्याची प्रेरणा देतो.
