bharatrinath-maharaj-charitra
|| भर्तरीनाथ महाराज ||
या जगात प्रत्येक माणसाच्या मनात, मग तो पुरुष असो वा स्त्री, काही ना काही दुखरे ठिकाण असते, जे त्याला सतत अस्वस्थ करते. या अशा सात दुखऱ्या गोष्टींविषयी भर्तृहरीने एक सुंदर श्लोक रचला आहे:
शशी दिवसधूसरो गलितयौवना कामिनी
सरो विगतवारिजं मुखमनक्षरंस्वाकृते:
प्रभुर्धनपरायण: सततदुर्गत: सज्जन:
नृपाड्गणगत: खलो, मनसि सप्तशल्यानि मे।
या श्लोकात भर्तृहरी सात शल्यांचे वर्णन करतात. पहिले शल्य आहे चंद्राचे – ज्याला रात्री चमकायचे असते, पण तो दिवसा धूसर दिसतो. दुसरे शल्य आहे सुंदर स्त्रीचे – जिच्या तरुणपणाला वृद्धत्व येऊन तिचे सौंदर्य लोप पावते. तिसरे शल्य आहे सरोवराचे – जे स्वच्छ पाण्याने भरलेले असते, पण कमळाच्या फुलांशिवाय ते अपूर्ण वाटते. चौथे शल्य आहे माणसाचे – जो गुणी असतो, पण अज्ञानी किंवा निरक्षर असल्याने त्याचे मूल्य कमी होते.
पाचवे शल्य आहे दानशूर व्यक्तीचे – जी उदार मनाची असते, पण धनाचा लोभ तिला मागे खेचतो. सहावे शल्य आहे विद्वानांचे – जे ज्ञानाने परिपूर्ण असतात, पण दारिद्र्यामुळे त्यांचे जीवन कष्टमय होते. आणि सातवे शल्य आहे राज्याचे – जिथे नीच आणि दुष्ट लोक सत्तेवर येऊन प्रामाणिकांचे जीवन कठीण करतात. ही सात शल्ये भर्तृहरीच्या मनाला सतत टोचत राहतात.
भर्तृहरीचा काळ आणि त्याची ग्रंथसंपदा याबद्दल अनेक चर्चा आहेत. त्याने ‘शतकत्रय’ नावाचा प्रसिद्ध काव्यसंग्रह लिहिला, ज्यामध्ये नीतीशतक, शृंगारशतक आणि वैराग्यशतक असे तीन भाग आहेत. याशिवाय ‘वाक्यपदीयम्’ नावाचा संस्कृत व्याकरणावरील ग्रंथही त्याच्या नावावर आहे.
पण या दोन ग्रंथांचे कर्ते एकच व्यक्ती आहे की वेगवेगळे, यावर विद्वानांमध्ये मतभेद आहेत. काहींच्या मते, वाक्यपदीय लिहिणारा भर्तृहरी हा व्याकरणाचा महान अभ्यासक होता, तर शतकत्रयाचा भर्तृहरी हा कवी आणि तत्त्वज्ञ होता.
इ.स. सातव्या शतकात भारतात आलेल्या चिनी प्रवासी इत्सिंगने आपल्या लेखनात एका भर्तृहरी नावाच्या विद्वानाचा उल्लेख केला आहे. हा भर्तृहरी बौद्ध धर्माचा समर्थक होता आणि इत्सिंग भारतात येण्याच्या चाळीस वर्षे आधी म्हणजे इ.स. ६५१ मध्ये त्याचे निधन झाले होते, असे त्याने लिहिले आहे.
इत्सिंगने हेही नमूद केले की, वाक्यपदीय हा ग्रंथ याच भर्तृहरीचा आहे. पण दिङ्नाग (इ.स. ४८०-५४०) याच्या ‘त्रैकाल्यपरीक्षा’ या ग्रंथाच्या तिबेटी भाषांतरात भर्तृहरीचे काही श्लोक उद्धृत केलेले आहेत. यावरून काही अभ्यासकांचा असा अंदाज आहे की, भर्तृहरीचा काळ चौथ्या शतकाच्या शेवटी किंवा पाचव्या शतकाच्या सुरुवातीला असावा.
वाक्यपदीयकार भर्तृहरी आणि शतकत्रयकार भर्तृहरी हे एकच आहेत की नाही, हे नक्की सांगणे कठीण आहे. पण बहुतेक विद्वानांचे मत असे आहे की, हे दोन वेगळे व्यक्ती असावेत. कारण शतकत्रयात काही व्याकरणदृष्ट्या चुका आढळतात, ज्या महाव्याकरणकाराला शोभणाऱ्या नाहीत. तसेच, शतकत्रयातील काही उल्लेखांवरून असे दिसते की, त्याचा कर्ता शैव-वेदांत तत्त्वज्ञानाचा अनुयायी असावा.
भर्तृहरीच्या जीवनातील काही रोचक कथा लोकप्रिय आहेत. असे सांगितले जाते की, राजा भर्तृहरीने गुरू गोरक्षनाथांच्या परवानगीने बाबा बालकनाथ यांच्यासोबत एक तप घालवले. बाबा बालकनाथ यांचे करंजी घाटाजवळील बाळ नाथ गड येथे गुप्त समाधी मंदिर आहे. त्यानंतर भर्तृहरी अलवरला गेले आणि तिथून हरंगूल (परळी वैजनाथ ते गंगाखेड रस्त्यावर १८ किमी अंतरावर) या गावात ध्यानस्थ बसले.
तिथे त्यांच्या समाधीभोवती मोठे वारूळ तयार झाले आणि आज त्या ठिकाणी समाधी मंदिर आहे. दरवर्षी नागपंचमीला तिथे मोठी यात्रा भरते. अलवर येथेही त्यांचे एक समाधी मंदिर असल्याचे मानले जाते. या कथा भर्तृहरीच्या अलौकिक जीवनाचा आणि लोकांवरील त्यांच्या प्रभावाचा पुरावा आहेत.
