bhakt-pundalik
|| भक्त पुंडलिक ||
“पुंडलिकाचे द्वारी, उभा विटेवरी… धन्य पुंडलिका, बहु बरे केले, निधान आणिले पंढरीये!”
संत तुकाराम महाराजांच्या या अभंगात भक्त पुंडलिकाच्या महान भक्तीची आणि पांडुरंगाच्या कृपेची गाथा गायली आहे. पंढरपूर हे विठ्ठलाचे तीर्थक्षेत्र पुंडलिकाच्या मातृपितृभक्तीमुळे निर्माण झाले. विठ्ठल हा परब्रह्म आहे, जो अठ्ठावीस युगे विटेवर उभा आहे, अशी श्रद्धा आहे. परंतु ही श्रद्धा आहे, इतिहास नव्हे. पुंडलिकाने विठ्ठलाला पंढरपूरात आणले, याबाबत कोणाचेच दुमत नाही.
त्यामुळे विठ्ठलाच्या मूर्तीच्या उपासनेचा काळ हाच पुंडलिकाचा काळ मानला जातो. इ.स. १२व्या शतकाच्या सुरुवातीला पंढरपूर हे तीर्थक्षेत्र म्हणून उदयास आले, आणि याच काळात पुंडलिकाचे महात्म्यही लोकप्रिय झाले. वारकरी संप्रदायात अशी श्रद्धा आहे की, ज्याप्रमाणे प्रल्हादासाठी नरसिंह अवतार प्रकट झाला, तसेच पुंडलिकासाठी पांडुरंग अवतरला. खाली पुंडलिकाच्या जीवनाचा आणि त्याच्या भक्तीचा सविस्तर आढावा घेऊया.
पुंडलिकाचे पूर्वायुष्य: अंधारातील जीवन
लोहदंड नावाच्या एका छोट्याशा खेडेगावात जानुदेव नावाचा विद्वान आणि सज्जन ब्राह्मण राहत होता. तो अत्यंत सात्विक, धार्मिक आणि नीतिमान होता. त्याच्या पत्नीसह तो साधा आणि शांत जीवन जगत होता. संतांचे वचन आहे, “शुद्ध बीजापोटी, फळे रसाळ गोमटी”, परंतु त्यांचा मुलगा पुंडलिक याला अपवाद होता.
पुंडलिकाचा स्वभाव अत्यंत बेफिकीर आणि दुराचारी होता. तो आपल्या माता-पित्याला कटु शब्दांनी दुखवायचा, गावातील थोरामोठ्यांचा अपमान करायचा, आणि वाईट संगतीत रमायचा. त्याच्या मनाला जे वाटेल, तेच तो करायचा, आणि कोणाच्याही सल्ल्याला तो जुमानायचा नाही.
जानुदेव आणि त्यांच्या पत्नीला आशा होती की, पुंडलिकाला वठणीवर आणण्यासाठी त्याचे लग्न करून दिल्यास तो सुधारेल. त्यांनी एका सभ्य कुटुंबातील मुलीशी त्याचे लग्न लावून दिले, पण पुंडलिकाच्या स्वभावात काहीच बदल झाला नाही. उलट, तो स्त्रीलंपट आणि अधिकच बेफाम बनला. “आधीच मर्कट, त्यातही मद्य प्याला” अशी त्याची अवस्था झाली.
त्याला आपल्या माता-पित्यांचा तिटकारा वाटू लागला, आणि त्यांना तो आपल्या सुखाच्या आड येणारे समजू लागला. तो मनातल्या मनात विचार करायचा, “हे मरत का नाहीत? त्यांचा मृत्यू झाला तर माझी जबाबदारी कमी होईल!” अशा क्रूर विचारांनी त्याचे मन भरले होते.
पुंडलिकाचे हृदय परिवर्तन: प्रकाशाची पहाट
एकदा, पुंडलिकाच्या माता-पित्यांना गावात काशी तीर्थयात्रेला निघालेल्या भक्तांचा गोंधळ ऐकू आला. उत्सुकतेने ते बाहेर गेले, तेव्हा त्यांना एक हृदयस्पर्शी दृश्य दिसले. तरुण मुले आपल्या वृद्ध माता-पित्याची प्रेमाने सेवा करत होती, त्यांना आधार देत होती. हे दृश्य पाहून जानुदेव आणि त्यांच्या पत्नीच्या मनात हळहळ निर्माण झाली.
त्यांना वाटले, “आमच्या भाग्यात असे सुख कुठे?” परंतु, आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, पुंडलिकालाही या भक्तांच्या समूहात सामील व्हायचे होते. त्याला काशी तीर्थयात्रेची इच्छा निर्माण झाली. त्याने ही इच्छा घरी बोलून दाखवली, आणि त्याची पत्नीही तयार झाली. त्याच्या माता-पित्यांनीही त्याच्यासोबत येण्याचा निर्णय घेतला.
पुंडलिकाला लोकनिंदा टाळण्यासाठी त्यांना बरोबर घ्यावे लागले, परंतु त्याच्या मनात काहीच बदल झाला नव्हता. प्रवासात वृद्ध माता-पिता आणि त्याची पत्नी चालून थकले. तेव्हा पुंडलिकाने आपल्या तरुण पत्नीला खांद्यावर घेतले, पण आपल्या माता-पित्यांच्या गळ्यात दोरी बांधून त्यांना ओढत नेत राहिला. ज्या माता-पित्याच्या पायी सर्व तीर्थे येऊन मिळतात, त्यांच्याशी असे क्रूर वर्तन करून तो काशीला पुण्य कमावण्यासाठी निघाला होता!
कुक्कुर स्वामींची भेट: जीवनाला कलाटणी
प्रवासात पुंडलिकाची वाट चुकली, आणि तो कुक्कुर स्वामींच्या आश्रमाजवळ पोहोचला. नियतीनेच त्याला तिथे खेचून आणले होते. कुक्कुर स्वामी हे एक तपस्वी संत होते, ज्यांनी कधीही कोणत्याही तीर्थक्षेत्राला भेट दिली नव्हती. पुंडलिकाला हे ऐकून आश्चर्य वाटले. कुक्कुर स्वामींनी पुंडलिकाच्या क्रूर वर्तनाकडे पाहिले आणि त्याला सांगितले, “मी माझ्या माता-पित्यांमध्ये शिव-पार्वती पाहतो. त्यांची सेवा हाच माझा धर्म आणि माझे तीर्थक्षेत्र आहे!”
हे शब्द पुंडलिकाच्या हृदयात शरासारखे लागले. त्याला आपल्या कृत्याची लाज वाटली. तो अंतर्मुख झाला. त्याने आपल्या पत्नीला खांद्यावरून खाली उतरवले, तिला थंड पाणी दिले, आणि रात्री शुद्ध अंतःकरणाने आपल्या माता-पित्यांची क्षमा मागितली.
त्याच्या सात्विक माता-पित्यांनी त्याला प्रेमाने मिठी मारली. त्या क्षणी तिघांच्याही डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले, जे गंगा-यमुनेच्या पवित्र प्रवाहासारखे होते. पुंडलिक पूर्णपणे बदलला. त्याच्या अंतःकरणातील राक्षसी प्रवृत्ती नष्ट झाली, आणि देवत्व जागृत झाले. वाल्याचा वाल्मिकी जसा बनला, तसा स्त्रीलंपट पुंडलिक आता मातृपितृभक्त बनला.
पांडुरंगाचे आगमन: भक्तीचा चमत्कार
पुंडलिकाने आपल्या माता-पित्यांना काशी दर्शन घडवले आणि नंतर पंढरपूर येथे आणले. “अन्य क्षेत्री कृतं पापं, तीर्थक्षेत्रे विनश्यति” या उक्तीप्रमाणे, त्याच्या पश्चात्तापामुळे त्याची सर्व पापे नष्ट झाली. तो भोगी पुंडलिक आता योगी बनला होता.
एकदा, रुक्मिणी श्रीकृष्णावर रुसून पंढरपूरच्या दिंडीरवनात आली. तिला शोधण्यासाठी आणि पुंडलिकाच्या भक्तीची परीक्षा पाहण्यासाठी श्रीकृष्ण पंढरपूरात आले. ते पुंडलिकाच्या दारात उभे राहिले. आत पाहतात, तर पुंडलिक आपल्या माता-पित्याच्या सेवेत पूर्णपणे तल्लीन होता. “देव भावाचा भुकेला, सोडूनी आला वैकुंठाला”, असे असतानाही पुंडलिक जागचा हलला नाही. त्याने आपल्या सेवेत खंड पडू दिला नाही. त्याने सुहास्य वदनाने भगवंताला विनम्र नमस्कार केला, पण सेवेचे व्रत मोडले नाही.
पुंडलिकापुढे धर्मसंकट उभे राहिले. माता-पित्याची सेवा आणि भगवंताचे स्वागत, दोन्ही कर्तव्ये पाळायची कशी? तेव्हा त्याने जवळ पडलेली एक विट दाराबाहेर फेकली आणि भगवंताला तिथे उभे राहण्यास सांगितले. आश्चर्य म्हणजे, सावळा विठ्ठल कर कटावर ठेवून त्या विटेवर खरोखर उभा राहिला! खऱ्या भक्तांसाठी भगवान सर्वकाही करतात—जनाबाईसाठी दळण दळतात, कबिरासाठी शेले विणतात, आणि दामाजीपंतासाठी महार बनतात!
पुंडलिकाचा वर: विठ्ठलाचे कायमचे दर्शन
पुंडलिकाच्या मातृपितृभक्तीने प्रसन्न होऊन विठ्ठलाने त्याला वर मागण्यास सांगितले. पुंडलिकाने विचार केला, “लौकिक सुखे आपल्या पराक्रमाने मिळवता येतात. मी काहीतरी अलौकिक मागावे!” त्याने विनम्रपणे सांगितले, “देवा, मला प्रपंचासाठी काही नको. तू जसा आता विटेवर उभा आहेस, तसाच तू येथे भक्तांसाठी कायम उभा रहा आणि त्यांना तुझे पवित्र दर्शन दे!”
विठ्ठलाने “तथास्तु” म्हटले, आणि तेव्हापासून तो विटेवर कमरेवर हात ठेवून भक्तांचे कोड पुरवत आहे. मग ते अठ्ठावीस युगे असोत की सातशे वर्षे, विठ्ठलाचा हा अमृतमय ठेवा पुंडलिकामुळेच भक्तांना प्राप्त झाला. त्याचे समचरण सर्व भक्तांकडे समत्वदृष्टीने पाहतात, आणि जो त्याच्या चरणी लागतो, तोही समत्वभाव प्राप्त करतो.
पुंडलिकाचे महत्त्व
पुंडलिकाची गाथा ही पश्चात्ताप, सुधारणा, आणि भक्तीची कहाणी आहे. त्याने आपल्या दुराचारी जीवनातून बाहेर पडून मातृपितृभक्तीचा आदर्श निर्माण केला. त्याच्या भक्तीमुळे पंढरपूर हे तीर्थक्षेत्र बनले, आणि विठ्ठल येथे कायमचे वास्तव्याला आला. वारकरी संप्रदायात पुंडलिकाला विशेष स्थान आहे, कारण त्याने भगवंताला भक्तांच्या हृदयात आणले. संत तुकाराम म्हणतात, “धन्य पुंडलिका, बहु बरे केले, निधान आणिले पंढरीये!” ही धन्यता त्याच्या मातृपितृभक्तीची आणि विठ्ठलावरील निस्सीम प्रेमाची साक्ष आहे.
