bhagwangad-tirthaksetra
|| तीर्थक्षेत्र ||
भगवानगड महाराष्ट्रातील बीड आणि अहमदनगर जिल्ह्यांच्या सीमेत, खरवंडी गावाच्या नजिक डोंगरावर वसलेले एक सुंदर देवस्थान आहे. हे स्थान राष्ट्रीय महामार्ग, जो कल्याण ते विशाखापट्टणमपर्यंत जातो, ह्या मार्गावर आहे. श्रीक्षेत्र भगवानगड महाराष्ट्रातील एक प्रमुख आणि जागृत तीर्थक्षेत्र म्हणून ओळखले जाते.
येथे विठोबा आणि पांडवांचे पुरोहित धौम्य ऋषींचे मंदिर आहे. याशिवाय, जनार्दनस्वामी, भगवानबाबा आणि भीमसिंह महाराज यांची समाधीही येथे स्थित आहे. भगवानगड हे सर्व जातिधर्मांतील लोकांमध्ये एकोपा प्रस्थापित करण्यासाठी भक्तीच्या गडाच्या रूपात उभारण्यात आले आहे.
या गडाला महाराष्ट्रातील ऊसतोडणी करणाऱ्या मजुरांचे श्रद्धास्थान मानले जाते. सर्वधर्म समभावाचे प्रतीक आणि मराठवाड्यासह महाराष्ट्रातील भक्तांची श्रद्धास्थान म्हणून श्रीक्षेत्र भगवानगडकडे पाहिले जाते. हा गड संत भगवानबाबा यांनी स्थापित केला आहे.
इतिहास – भगवानगड
भगवानगड (भगवानगड) हे महाराष्ट्रातील बीड आणि अहमदनगर जिल्ह्यांच्या सीमेशी संबंधित एक ऐतिहासिक देवस्थान आहे. प्राचीन काळातील कथा सांगतात की येथे सप्तर्षींनी तपश्चर्या केली होती आणि पांडवांचे पुरोहित धौम्य ऋषी यांचे येथे वास्तव्य होते. काही पुराणांमध्ये या ठिकाणाला ‘धौम्यगड’ किंवा ‘धुम्यागड’ म्हणून उल्लेखले गेले आहे. या प्राचीन मंदिराचे अस्तित्व हजारो वर्षांपूर्वीपासून आहे, आणि यासंबंधी अनेक दंतकथा वाचनात येतात.
धौम्य ऋषी, रंग ऋषी, भारद्वाज ऋषी, शृंगी ऋषी, आणि पराशर ऋषी यांचे येथे वास्तव्य असलेले ठिकाण सदगुरू जनार्दनस्वामी यांच्या पादस्पर्शाने पावन झाले आहे. पण, अनेक वर्षे दुर्लक्षित राहिल्यामुळे या प्राचीन स्थानातील अवशेष कमी झाले आहेत. या परिसरात काशी केदारेश्वर आणि हरिहरेश्वर यांचे भव्य मंदिर आहेत.
धौम्यगडाचा जीर्णोद्धार – भगवानगड
धौम्यगडाच्या ऐतिहासिक महत्त्वामुळे श्री संत शिरोमणी ह.भ.प. भगवानबाबा येथे आले आणि भक्तांच्या प्रेमापोटी येथे स्थायिक झाले. त्यांनी धौम्य ऋषींच्या पादुका दर्शन घेतले आणि भक्तीच्या गडाच्या उभारणीसाठी काम सुरू केले. भगवानबाबांच्या अथक परिश्रमामुळे आणि लोकसहभागामुळे भगवानगडाचे पुनरुज्जीवन झाले. भगवानबाबा वास्तुशास्त्रात निपुण होते, आणि त्यांनी गडाच्या बांधकामासाठी पाषाणाचा वापर केला, लाकडाचा नाही.
गडाच्या बांधकामासाठी नवगण राजुरी येथील राजूबाईच्या डोंगरावरून हजारो वर्षे जुने पाषाणखांडे आणले गेले. हे खांडे बैलगाडीने आणले गेले आणि चौकोनी चीर्यांमध्ये बदलले गेले, ज्यामुळे बांधकाम मजबूत झाले. भगवानबाबा स्वतः आजूबाजूच्या परिसरात फिरून गडाच्या बांधकामासाठी लोकांना आवाहन करत होते. भक्तांनी तन-मन-धनाने काम केले आणि गडाच्या उभारणीसाठी भरपूर मदत केली.
स्त्रियांनी आपल्या दागिन्यांचा आणि अलंकारांचा त्याग करून बांधकामासाठी निधी दिला. प्रत्येक भक्ताने घरच्या भाकरी-भाजीसह योगदान दिले. या एकत्रित प्रयत्नांमुळे भगवानगड अत्यंत भव्य आणि प्रभावशाली वास्तू बनला.
1958 मध्ये, स्वामी सहजानंद सरस्वती, ह.भ.प. मामासाहेब दांडेकर आणि बाळासाहेब भारदे यांच्या हस्ते विठोबा मूर्तिची प्रतिष्ठापना करण्यात आली. गडाचे उद्घाटन त्या काळातील मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण यांच्या हस्ते 1 मे 1958 रोजी झाले.
यावेळी यशवंतराव चव्हाण यांनी म्हटले की, “धर्मरक्षणासाठी भगवानबाबांनी भक्तांना एकत्र करून शास्त्राच्या आधारावर गड उभारला आहे. यापासून धौम्यगडला भगवानगड म्हणून ओळखले जावे.” या प्रमाणेच धौम्यगडाचे नाव भगवानगड असे ठेवण्यात आले.
मंदिराची रचना – भगवानगड
श्रीक्षेत्र भगवानगडमधील मंदिर चार मुख्य मंदिरांचा समूह आहे. मध्यवर्ती विठोबा मंदिर असून, सभोवती धौम्य ऋषी आणि महारुद्र हनुमान यांची मंदिरे आहेत. विठोबा आणि भगवानबाबा यांचे मंदिरे उंच शिखरे आणि त्यांच्या कळसाने सजलेले आहेत, ज्यामुळे दृश्य अत्यंत मनोहारी आहे. विठोबा मंदिर पश्चिमाभिमुख आहे आणि त्यावर उत्कृष्ट कोरीवकाम केलेले आहे.
मंदिराच्या मुख्य इमारतीच्या द्वारातून आत गेल्यावर एक भव्य सभामंडप दिसतो. या मंडपात प्रत्येक कोपऱ्यात मजबूत स्तंभ आहेत, आणि छत घुमटाकार आहे. सभामंडप आणि गाभाराच्या प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूंना ओटे आहेत. गाभाऱ्याच्या प्रवेशद्वाराच्या मध्यभागी गणपतीची मूर्ती आहे.
मंदिरातील प्रत्येक मूर्ती अत्यंत सुंदर कोरीवकाम असलेली असून, पांढरे शुभ्र संगमरवरी वस्त्र परिधान केलेली आहे. धौम्य ऋषींच्या मंदिराच्या बाजूला जनार्दनस्वामींची एक छोटीशी समाधी अजूनही उभी आहे. मंदिराच्या मुख्य दरवाजासमोरच एका बाजूला महारुद्र हनुमानाचे पुरातन मंदिर आहे.