bhagavat-ekadashi
|| स्मार्त आणि भागवत एकादशी ||
वारकरी संप्रदायात एकादशीचं व्रत हे अत्यंत भक्तीभावाने आणि श्रद्धेने पाळलं जातं. या दिवशी भगवान विष्णू आणि विठ्ठल यांची मनोभावे पूजा केली जाते. प्रत्येक चंद्र महिन्यातील शुक्ल आणि कृष्ण पक्षातील अकराव्या तिथीला एकादशी म्हणून ओळखलं जातं. या पवित्र दिवशी विष्णू भक्त आणि विठ्ठलाचे उपासक उपवास करतात आणि दुसऱ्या दिवशी म्हणजेच द्वादशीला हा उपवास सोडतात. या व्रताच्या माध्यमातून भक्त आपलं मन आणि शरीर शुद्ध करतात आणि परमेश्वराच्या चरणी समर्पित होतात.
एकादशीचे दोन प्रकार सांगितले जातात – स्मार्त आणि भागवत. काही वेळा एकाच पक्षात हे दोन्ही प्रकार येतात, तेव्हा पंचांगात पहिल्या दिवशी ‘स्मार्त’ आणि दुसऱ्या दिवशी ‘भागवत’ असं नमूद केलेलं असतं. अनेकदा एका पक्षात स्मार्त आणि भागवत अशा दोन एकादशी सलग येतात. यापैकी स्मार्त एकादशीला विशिष्ट नाव असतं, तर भागवत एकादशीला कोणतंही स्वतंत्र नाव नसतं. या दिवशी भगवान विष्णूंची पूजा कशी करावी आणि एकादशीचं खरं महत्त्व काय आहे, याबद्दल आपण सविस्तर जाणून घेऊया.
पूजा पद्धती
वारकरी संप्रदायात भागवत एकादशी ही परंपरेने मोठ्या उत्साहाने साजरी केली जाते. या दिवशी भक्त सकाळी लवकर उठून स्नान करतात आणि भगवान विष्णूंची विधिवत पूजा करतात. पूजेत फुले, तुळशीपत्र, धूप, दीप आणि नैवेद्य यांचा समावेश असतो. भागवत एकादशीचं व्रत हे कठोर नियम, अटल श्रद्धा आणि पूर्ण विश्वासाने केलं जातं.
असं मानलं जातं की, या व्रतामुळे भक्ताला मोक्ष प्राप्त होतो. पौराणिक मान्यतेनुसार, या व्रताचं फळ हे अश्वमेध यज्ञ, कठोर तपश्चर्या, पवित्र तीर्थक्षेत्री स्नान आणि उदार दान यांपासून मिळणाऱ्या पुण्यापेक्षा कितीतरी पटीने अधिक असतं. या दिवशी भक्त संपूर्ण दिवस उपवास करतात आणि संध्याकाळी भगवद्‌गीता किंवा विष्णूसहस्रनामाचं पठन करतात, ज्यामुळे मनाला शांती आणि आत्म्याला पवित्रता प्राप्त होते.
महत्त्व
वारकरी संप्रदायात एकादशीच्या व्रताला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. प्रत्येक महिन्यात दोन वेळा, म्हणजेच वर्षभरात २४ एकादशी येतात. या एकादशींमध्ये चैत्र ते फाल्गुन महिन्यापर्यंतच्या शुक्ल पक्षातील कामदा, मोहिनी, निर्जला, शयनी, पुत्रदा, परिवर्तिनी, पाशांकुशा, प्रबोधिनी, मोक्षदा, प्रजावर्धिनी, जयदा आणि आमलकी या एकादशींचा समावेश होतो.
तर कृष्ण पक्षात पापमोचनी, वरुधिनी, अपरा, योगिनी, कामिका, अजा, इंदिरा, रमा, फलदा, सफला, षट्‌तिला आणि विजया या एकादशी येतात. प्रत्येक एकादशीचं स्वतःचं वेगळं वैशिष्ट्य आणि महिमा आहे.
पौराणिक कथांनुसार, एकादशीच्या दिवशी सर्व पापं अन्नात आश्रय घेतात. त्यामुळे जो व्यक्ती या दिवशी अन्न ग्रहण करतो, त्याला ती पापं लागतात, असं मानलं जातं. म्हणूनच एकादशीला उपवास करणं आवश्यक ठरतं. या दिवशी भक्त उपवासासोबतच दानधर्मही करतात, ज्यामुळे भगवान विष्णूंची विशेष कृपा प्राप्त होते. दानात अन्न, वस्त्र किंवा गरजूंना मदत करणं याला विशेष महत्त्व आहे.
असं म्हणतात की, एकादशीचं व्रत आणि दान यामुळे भक्तांचं जीवन पापमुक्त होतं आणि त्यांना परमेश्वराच्या चरणी स्थान मिळतं.
