तीर्थक्षेत्र
bhadra-maruti-tirthaksetra
|| तीर्थक्षेत्र ||
चैत्र पौर्णिमेला हनुमान जयंती साजरी केली जाते, ज्यावेळी सूर्योदयाच्या वेळी हनुमानाचा जन्म मानला जातो. या पवित्र दिवशी महाराष्ट्रातील हनुमान मंदिरांमध्ये सूर्योदयाच्या आधीपासून कीर्तनाला सुरुवात होते. सूर्योदयाच्या क्षणी कीर्तन समाप्त होते, आणि त्यानंतर सर्वांना प्रसादाचे वितरण केले जाते.
महाराष्ट्रात हनुमानाला “मारुती” या नावाने ओळखले जाते. या ठिकाणी प्रामुख्याने शनिवार हा मारुतीचा वार मानला जातो, तर भारताच्या इतर भागांमध्ये शनिवार आणि मंगळवार हे दोन दिवस मारुतीला समर्पित असतात. मारुतीच्या पूजेमध्ये शेंदूर, तेल, रुईची फुले आणि पाने अर्पण करण्याची परंपरा आहे. याशिवाय, नारळ फोडण्याची जुनी रुढीही मारुतीच्या उपासनेत समाविष्ट आहे.
खुलताबादचे भद्रा मारुती मंदिर-
महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील खुलताबाद हे एक ऐतिहासिक आणि धार्मिक स्थळ आहे. या ठिकाणी स्थित भद्रा मारुती मंदिरामुळे ते विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. मंदिरात हनुमानाची निद्रिस्त अवस्थेतील भव्य मूर्ती आहे, जी भक्तांसाठी अत्यंत पूजनीय आहे. अशी निद्रिस्त मारुतीची मूर्ती भारतात फक्त तीन ठिकाणी आढळते: एक उत्तर प्रदेशातील प्रयागराज (अलाहाबाद) येथे, दुसरे मध्य प्रदेशातील जामसावळी येथे, आणि तिसरे खुलताबाद येथे आहे.
भद्रा मारुती मंदिरातील हनुमान जयंती उत्सव दरवर्षी मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. हजारो भक्त औरंगाबाद तसेच आजूबाजूच्या गावांतून पायी चालत या ठिकाणी येतात. हा उत्सव खुलताबाद येथे एका महायात्रेचा रूप धारण करतो, ज्यामध्ये भक्तगण मारुतीच्या निद्रिस्त मूर्तीचे दर्शन घेण्यासाठी मोठ्या संख्येने एकत्र येतात.
खुलताबादचा ऐतिहासिक वारसा-
खुलताबाद गावाचा इतिहासही तेवढाच समृद्ध आहे. पूर्वी या गावाचे नाव “रौझा” होते, ज्याचा अर्थ स्वर्गातील नंदनवन असा आहे. हा परिसर प्राचीन काळापासून संतांची भूमी म्हणून ओळखला जातो, ज्याला ‘संतांची दरी’ किंवा ‘शाश्वत निवासस्थान’ असेही संबोधले गेले आहे. १४व्या शतकात अनेक सूफी संत या ठिकाणी वास्तव्याला होते, आणि त्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या समाधी या ठिकाणीच बांधल्या गेल्या
. त्यामुळे खुलताबाद हे हिंदू आणि मुस्लिम धर्मीय दोघांसाठीही एक धार्मिक महत्त्वाचे स्थळ बनले आहे. इथे असलेले जर्जरीबक्ष दर्गा आणि इतर संतांच्या समाध्या हा खुलताबादच्या धार्मिक वारशाचा एक भाग आहेत.
भारतातील हनुमानाच्या विविध मूर्ती-
भारतभरात हनुमानाच्या विविध मूर्तींची पूजा केली जाते. काही प्रसिद्ध ठिकाणे पुढीलप्रमाणे आहेत:
- गुडीवाड, आंध्र प्रदेश
- मैलम्पावली
- हळ्ळेबीड, कर्नाटक
- ग्वालियर, मध्य प्रदेश
- बुलढाणा, महाराष्ट्र
- बंगलोर, कर्नाटक
- दमणजोडी, ओडिशा
- अब्बिरजुपालेम
- झाकू मंदिर, हिमाचल प्रदेश
- हल्दियागड, पश्चिम बंगाल
- विशाखपट्टणम, आंध्र प्रदेश
- छत्तरपूर, मध्य प्रदेश
- नीमच, मध्य प्रदेश
- गिरिसोला, ओडिशा
- नृसिंहनाथ, ओडिशा
- परिताला, विजयवाडा, आंध्र प्रदेश
या सर्व मंदिरांमध्ये भक्तगणांची मोठ्या संख्येने उपस्थिती असते, आणि प्रत्येक ठिकाणी हनुमानाची पूजा वेगवेगळ्या रूपात केली जाते. हनुमानाच्या विविध स्वरूपांपैकी भद्रा मारुतीची निद्रिस्त अवस्था विशेष मानली जाते आणि हे मंदिर खुलताबादच्या आध्यात्मिक व धार्मिक महत्त्वाचे एक प्रमुख केंद्र आहे.