balumama
|| बाळूमामा ||
संत बाळूमामा यांचे चरित्र
संत बाळूमामा हे एक असामान्य संत होते, ज्यांचा जन्म मुंबई प्रांतात आणि आता कर्नाटक राज्यात असलेल्या बेळगाव जिल्ह्यातील चिक्कोडी तालुक्यातील अक्कोळ या गावात झाला. हे गाव एका साध्या धनगर कुटुंबात त्यांच्या जन्माने पावन झाले. मायाप्पा आरभावे आणि सत्यव्वा या सात्त्विक जोडप्याच्या पोटी बाळूमामांचा जन्म सोमवार, आश्विन शुद्ध द्वादशी, शके १८१४, म्हणजेच ३ ऑक्टोबर १८९२ रोजी झाला. त्यांचे बालपण आणि जीवन हे सामान्य माणसापेक्षा वेगळे आणि अलौकिक होते, ज्यामुळे ते पुढे संचारी संत म्हणून प्रसिद्ध झाले.
बालपण आणि सुरुवातीचे जीवन:
बाळूमामांचे बालपण अगदी अनोखे होते. लहानपणी त्यांचे वागणे वेगळे आणि काहीसे विचित्र वाटायचे, म्हणून त्यांच्या पालकांनी त्यांना अक्कोळ गावातील जैन व्यापारी चंदूलाल शेठजी यांच्याकडे नोकरीला ठेवले. शेठजींच्या घरी जेवणाच्या ताटांवरून काही कारण घडले आणि बाळूमामांना त्यांच्या बहिणीच्या घरी पाठवण्यात आले. त्यांची बहीण गंगुबाई ही हिराप्पा खिलारे यांची पत्नी होती. तिथे राहताना गंगुबाईच्या मुलांनी त्यांना “मामा” म्हणून हाक मारायला सुरुवात केली. हळूहळू ही हाक सर्वदूर पसरली आणि ते “बाळूमामा” म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
एकदा दुपारच्या कडक उन्हात बाळूमामांनी खोल आणि अवघड विहिरीतून पाणी काढून दोन साधूंना पाजले. या साधूंनी त्यांना खूप कौतुक केले आणि वाचा व कार्यसिद्धीचा आशीर्वाद दिला. पुढे, आई-वडिलांच्या आज्ञेमुळे त्यांचा विवाह गंगुबाईची मुलगी सत्यव्वाशी झाला, जरी त्यांना स्वतःला लग्नाची इच्छा नव्हती. लग्नानंतर दोघांनी धनगर परंपरेनुसार मेंढ्या राखायला सुरुवात केली आणि त्यांचा फिरता संसार सुरू झाला.
गुरूंची भेट आणि आध्यात्मिक प्रारंभ:
एके दिवशी बकऱ्या चारत असताना बाळूमामांना आकाशवाणी झाली, “अरे बाळू, तू गुरू करून घे.” या अनुभवानंतर त्यांनी ठरवले की, जो कोणी त्यांच्या भूत काढण्याच्या कामाचे पैसे अचूक सांगेल, त्यालाच ते गुरू मानतील. काही दिवसांनी शिवारात फिरत असताना त्यांची भेट मुळे महाराजांशी झाली. मुळे महाराजांनी अचूकपणे सांगितले, “अरे बाळू, भूत काढल्याचे १२० रुपये मला दे.” हे ऐकून बाळूमामांनी लगेच मुळे महाराजांचे पाय धरले आणि त्यांना आपले गुरू म्हणून स्वीकारले.
लग्नानंतर सुमारे नऊ वर्षांनी सत्यव्वा गरोदर राहिली, पण बाळूमामांची आज्ञा न पाळल्याने तिचा गर्भपात झाला. या घटनेनंतर त्यांनी पत्नीचा त्याग केला आणि संपूर्ण जगालाच आपला संसार मानले. मेंढ्या आणि बकऱ्यांचा कळप घेऊन ते महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील गावागावांत फिरू लागले. या संचारामुळे त्यांना “संचारी संत” अशी ओळख मिळाली.
जीवनशैली आणि कार्य:
बाळूमामांना प्रसिद्धी किंवा कीर्तीची हाव नव्हती. त्यांचे सर्व कार्य भक्तांच्या कल्याणासाठी होते. त्यांनी कधी कधी चमत्कार घडवले, पण ते फक्त भक्तांच्या भल्यासाठीच. पंचमहाभूतांवर त्यांचे नियंत्रण होते. ते मराठी आणि कन्नड ग्रामीण बोलीत बोलायचे आणि सर्वांना न्याय, नीती आणि धर्माचरणाचा उपदेश द्यायचे. प्रसंगी ते शिव्याही द्यायचे, पण त्या शिव्या म्हणजे आशीर्वादाच्या ओव्यासारख्या असायच्या.
लहानांपासून थोरांपर्यंत, गरीबांपासून श्रीमंतांपर्यंत आणि अडाण्यांपासून विद्वानांपर्यंत सर्व स्तरांतील लोक त्यांचे भक्त बनले. त्यांचा पेहराव साधा होता—शर्ट, धोतर, फेटा, कंबळ आणि कोल्हापुरी चपला. त्यांना भाजी-भाकरीसारखा साधा आहार आवडायचा. ऊन, पाऊस किंवा थंडी असो, ते बकऱ्यांसोबत शिवारातच मुक्काम करायचे. गरीबांना अन्न मिळावे आणि ते भक्तिमार्गाला लागावेत म्हणून त्यांनी १९३२ पासून भंडारा उत्सव सुरू केला.
आदमापूर येथील समाधी मंदिर:
आदमापूर येथील बाळूमामांचे समाधी मंदिर हे एक पवित्र तीर्थस्थान आहे. मंदिराचे दक्षिणाभिमुख कोरीव दगडी महाद्वार पाहून प्रत्येक प्रवासी थांबतो. हात-पाय धुऊन प्रशस्त सभामंडपात प्रवेश केल्यावर रंगीत रंगकाम, सुंदर दीपयोजना आणि बाळूमामांचे जीवन सांगणाऱ्या ठसठशीत ओव्या पाहून मन रमते. गाभाऱ्यात बाळूमामांची पूर्णाकृती मूर्ती पाहून भक्तांना प्रत्यक्ष दर्शनाचा आनंद होतो.
मामांच्या उजव्या बाजूस त्यांचे गुरू परमहंस मुळे महाराजांची मूर्ती आहे, तर डावीकडे श्री विठ्ठल-रखुमाई आणि श्री हालसिद्धनाथ यांच्या मूर्ती आहेत. गाभाऱ्यात मामांच्या देहावर बांधलेली समाधी आहे, ज्यावर पादुका आणि खड्डा ठेवलेला आहे. समाधीच्या दोन्ही बाजूंना नागांच्या प्रतिकृती आहेत. दक्षिणेकडे मामांच्या निद्रेचा पलंग आहे. सभामंडपात त्यांच्या वापरातील वस्तू आणि रंगीत छायाचित्रे प्रदर्शनात आहेत. गाभाऱ्यात पवित्रपणा राखला जातो, त्यामुळे बाहेरूनच दर्शन घेण्याची प्रथा आहे. प्रसादात तीर्थ आणि भंडारा (हळदपूड) दिले जाते, जे भक्तांच्या कपाळाला लावले जाते.
भक्त आपले जेवण घरून आणतात, मामांना नैवेद्य अर्पण करतात आणि मंदिराची प्रदक्षिणा घालतात. मंदिराच्या दक्षिणेला औदुंबराच्या सावलीत श्री दत्तात्रेयांची मूर्ती आहे. मागे दुमजली धर्मशाळा आहे, जिथे प्रवाशांची सोय होते. समोर मोकळी जागा, दीपमाळ आणि पिंपळाचा वृक्ष आहे.
चमत्कार आणि प्रभाव:
बाळूमामांनी चमत्कार प्रसिद्धीसाठी नव्हे, तर समाजाला सन्मार्गावर आणण्यासाठी केले. त्यांच्या सहवासात माणसे सुधारायचीच, पण प्राणीही सद्गुणी व्हायचे. त्यांचा कुत्रा भीमा एकादशीला फक्त दूध प्यायचा आणि इतर वेळी शाकाहारी राहायचा. त्यांच्या जवळ कोणी खोटेपणा किंवा चोरी केली, तर त्याची फजिती व्हायची. कधी कधी ते नागरूप धारण करायचे. एकदा दादू गवळी झोपला असताना त्यांनी नागरूपात त्याला जागे केले. त्यांना याचना माहीत नव्हती, पण त्यांचा भंडारा असंख्यांना पुरायचा. स्वतःसाठी ते सिद्धी वापरायचे नाहीत.
व्यक्तिमत्त्व आणि साधेपणा:
बाळूमामांचे व्यक्तिमत्त्व प्रभावी होते—पांढरे धोतर, पूर्ण हाताचा शर्ट, तांबडा फेटा, कोल्हापुरी चपला आणि हातात काठी. त्यांची उंची साडेपाच फूट, सावळा रंग, रेखीव नाक, भव्य कपाळ आणि भेदक नजर होती. त्यांना पादस्पर्श घेऊ दिला जायचा नाही; दुरूनच दर्शन घेतले जायचे. त्यांना जोंधळ्याची भाकरी, उडदाची आमटी आणि शेंगांची भाजी आवडायची. ते एकादशीचा उपवास करायचे आणि द्वादशीला स्नानानंतर सोडायचे. त्यांचे कपडे स्वच्छ राहायचे आणि पावसाळ्यातही चपलांना चिखल लागायचा नाही. त्यांना भक्तीपूर्ण भजन आवडायचे, पण ढोंगीपणाला विरोध होता. ते त्रिकालज्ञानी आणि वाचासिद्ध होते, पण धन आणि संसाराला त्यांनी कधीच महत्त्व दिले नाही.
अभिनव धनगर संत:
धनगर समाजातून संत कनकदास आणि यल्लालिंग महाप्रभू यांच्यासारखे संत झाले, पण बाळूमामांनी या समाजाला नवे तेज दिले. त्यांचा जन्म अक्कोळ गावात एका साध्या कुटुंबात झाला. त्यांचे बालपण वेगळे होते—एकांतात राहणे, काट्यांवर विश्रांती घेणे आणि समाधीत डुंबणे. त्यांचे बोलणे गूढ असायचे. पुढे त्यांनी मेंढपाळी स्वीकारली आणि संन्यासी जीवन जगले. सर्वांना ते आपले वाटायचे आणि गावोगावी फिरून ते भक्तांना भेटायचे. त्यांच्या शिव्या हा आशीर्वादाचा एक भाग होता, ज्याने भक्तांचे संकट दूर व्हायचे.
मंदिरातील उत्सव:
आदमापूर येथील मंदिरात अनेक उत्सव साजरे होतात:
- भंडारा यात्रा: फाल्गुन वद्य एकादशीला जागर आणि द्वादशीला महाप्रसाद असतो. मिरवणूक आणि भंडाऱ्याची उधळण हे वैशिष्ट्य आहे.
- अमावास्या: दर अमावास्येला वारी असते आणि नाचणीची अंबील प्रसाद म्हणून दिली जाते.
- एकादशी: भजनी मंडळे भजन करतात.
- श्रावण वद्य चतुर्थी: मामांची पुण्यतिथी, सप्ताह आणि पारायण होते.
- नवरात्र: भाद्रपद अमावास्येपासून दसऱ्यापर्यंत उपवास आणि भजन असते.
- आश्विन शुद्ध द्वादशी: जन्मतिथी, अभिषेक आणि पुष्पवृष्टी होते.
- गुरुद्वादशी: पंढरपूर वारी आणि विठ्ठल दर्शन असते.
- दीपावली पाडवा: बकऱ्यांची पूजा आणि महाप्रसाद होतो.
- दैनंदिन कार्यक्रम: पहाटे पूजा, आरती आणि नैवेद्य असतो.
बाळूमामांचा समाधीप्रवास आणि निजधामाकडे प्रयाण
संत बाळूमामा यांनी वयाच्या ७४ व्या वर्षी आपले सगुण रूप लुप्त केले आणि अनंतात विलीन झाले. त्यांच्या समाधीच्या काही वर्षे आधीपासूनच ते आपल्या भक्तांना सूचक शब्दांतून संकेत देत होते. त्यांचे बोलणे गहन आणि वेदांतशास्त्राने परिपूर्ण असायचे, जणू ते एखाद्या गूढ रहस्याचा उलगडा करत होते. पण या बोलण्याचा अर्थ बहुतेक भक्तांना त्यांच्या अंतापर्यंत पूर्णपणे उमजला नाही. त्यांनी अनेक भक्तांना स्वप्नात दर्शन देऊन आपल्या समाधीविषयी सूचना दिल्या होत्या, तर काही भाग्यवंतांना प्रत्यक्ष प्रकट होऊन त्यांनी आवश्यक त्या गोष्टी सांगितल्या.
जेव्हा त्यांनी देह ठेवला, त्या क्षणी मरगुबाईच्या मंदिरात उपस्थित असलेल्या भक्तांना एक अलौकिक अनुभव आला. मामांनी स्वतः प्रकाशरूपात, म्हणजेच ब्रह्मरूपात रूपांतरित झाल्याचा प्रत्यक्ष अनुभव तिथल्या भक्तांना दिला. उपनिषदांमध्ये परब्रह्माला, म्हणजेच अनादी ईश्वराला, प्रकाशरूपच मानले जाते, आणि बाळूमामांनी हेच सत्य आपल्या कृतीतून दाखवून दिले. श्रावण वद्य चतुर्थी, शके १८८८, म्हणजेच ४ सप्टेंबर १९६६ हा तो पवित्र दिवस होता, जेव्हा बाळूमामांनी आपले सगुण रूप सोडले आणि निजधामात, म्हणजेच अनंताच्या मायेत विलीन झाले.
त्यांच्या या प्रयाणापूर्वीच्या काळात त्यांचे शब्द आणि वागणे भक्तांसाठी एक गूढ कोडे बनले होते. ते जणू आपल्या भक्तांना जीवनाचे खरे तत्त्वज्ञान समजावून सांगत होते, पण ते इतके गहन होते की ते समजण्यासाठी भक्तांची बुद्धी कमी पडायची ““मी प्रकाशात विलीन होणार आहे,” असे ते अधूनमधून म्हणायचे, पण या शब्दांचा खरा अर्थ त्यांच्या समाधीनंतरच भक्तांना कळला. त्यांनी स्वप्नात किंवा प्रत्यक्ष दर्शनात भक्तांना आपल्या अंतिम प्रवासाची तयारी करण्यास सांगितले होते, जेणेकरून भक्त त्यांच्या जाण्याने खचून न जाता त्यांच्या शिकवणुकीवर दृढ राहतील.
