balipratipada
|| सण – बलिप्रतिपदा ||
बलिप्रतिपदेचा सण आणि त्याची परंपरा
कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा हा दिवस बलिप्रतिपदा किंवा दीपावली पाडवा म्हणून साजरा केला जातो. हा दीपावलीच्या मंगलमय उत्सवातील तिसरा आणि अत्यंत महत्त्वाचा दिवस आहे, जो साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक मानला जातो. या दिवशी बळीराजा (बळी) याच्या स्मरणार्थ त्याचे रांगोळीने चित्र काढले जाते आणि त्याची पूजा केली जाते.
भक्त “इडा पीडा टळो, बळीचे राज्य येवो!” अशी प्रार्थना करतात, ज्यामुळे सर्व संकटे दूर होऊन समृद्धी आणि सुखाचे राज्य यावे, अशी इच्छा व्यक्त होते.
हा सण बळीराजाच्या उदार आणि लोककल्याणकारी स्वभावाचा गौरव करतो. शेतकरी, व्यापारी, आणि सामान्य लोक या दिवशी नवीन सुरुवात करतात, ज्यामुळे हा उत्सव आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या विशेष महत्त्वाचा ठरतो.
या दिवशी घराघरांत रांगोळ्या काढल्या जातात, नवीन हिशोबाच्या वह्या सुरू केल्या जातात, आणि कुटुंबातील प्रेम आणि सौहार्द वाढवणाऱ्या परंपरा पाळल्या जातात.
बलिप्रतिपदेची पौराणिक कथा
पौराणिक कथेनुसार, बळी हा एक शक्तिशाली आणि उदार असुर राजा होता, ज्याने आपल्या दानशूर स्वभावाने सर्वांचे मन जिंकले होते. त्याच्या अनाठायी औदार्यामुळे आणि वाढत्या सामर्थ्यामुळे देवांना चिंता वाटू लागली. यासाठी श्रीविष्णूंनी वामन अवतार घेऊन बळीची परीक्षा घेतली.
वामनाने बळीकडून तीन पावलांसाठी जागा मागितली. बळीने मोठ्या मनाने ती मागणी मान्य केली, परंतु वामनाने आपले रूप विशाल करून पहिल्या दोन पावलांत आकाश आणि पृथ्वी व्यापली. तिसऱ्या पावलासाठी जागा नसल्याने बळीने आपले मस्तक अर्पण केले.
बळीच्या या निस्वार्थी दानामुळे प्रसन्न होऊन श्रीविष्णूंनी त्याला पाताळाचे राज्य दिले आणि स्वतः त्याच्या द्वारपालाचे रूप घेतले. बळीच्या उदारतेच्या स्मरणार्थ बलिप्रतिपदा साजरी केली जाते. ही कथा बळीच्या नम्रतेचे आणि श्रीविष्णूंच्या कृपेचे महत्त्व दर्शवते.
बळी आणि बलराम यांच्यातील भेद
काही ठिकाणी बळी आणि बलराम (श्रीकृष्णांचा मोठा भाऊ) यांच्यात गैरसमज होतो, परंतु हे दोघे पूर्णपणे भिन्न आहेत. बळी हा असुर राजा होता, जो आपल्या उदारतेसाठी प्रसिद्ध आहे, तर बलराम हे शेतकऱ्यांचे प्रतिनिधित्व करणारे श्रीकृष्णांचे बंधू आणि वैष्णव अवतार मानले जातात.
बलरामाचे आयुध नांगर आणि मुसळ आहे, जे शेती आणि ग्रामीण जीवनाचे प्रतीक आहे. “इडा पीडा टळो, बळीचे राज्य येवो” ही प्रार्थना केवळ बळीराजासाठी आहे, आणि ती शेतकऱ्यांच्या समृद्धी आणि कल्याणाची इच्छा व्यक्त करते.
बलिप्रतिपदेच्या परंपरा आणि विधी
बलिप्रतिपदा हा सण विविध प्रथा आणि विधींनी साजरा केला जातो, ज्या या दिवसाला आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक रंग देतात:
- बळीराजाची पूजा:
- घराच्या अंगणात किंवा शेतात रांगोळीने बळीराजाचे चित्र काढले जाते. काही ठिकाणी शेणाचा बळी किंवा अश्वारूढ बळीची प्रतिमा बनवली जाते.
- या प्रतिमेची हळद, कुंकू, फुले, आणि अक्षता यांनी पूजा केली जाते.
- पूजेच्या वेळी “इडा पीडा टळो, बळीचे राज्य येवो” अशी प्रार्थना केली जाते, ज्यामुळे संकटांचा नाश आणि समृद्धीचे आगमन व्हावे.
- शेतकऱ्यांचा विधी:
- शेतकरी पहाटे स्नान करतात आणि घोंगडी डोक्यावर घेऊन शेतात जातात.
- ते एका मडक्यात कणकेचा पेटता दिवा ठेवतात आणि तो शेताच्या बांधावर खड्डा खणून पुरतात.
- ही प्रथा शेतातील पिकांच्या समृद्धीसाठी आणि संकटांपासून संरक्षणासाठी केली जाते.
- पशुधनाची सजावट:
- दक्षिण भारतात आणि काही ग्रामीण भागात गायी-बैलांना रंग लावून, फुलांच्या माळा घालून सजवले जाते.
- काही ठिकाणी बळीची प्रतिमा गोठ्यात ठेवून तिची पूजा केली जाते, ज्यामुळे पशुधनाच्या कल्याणाची प्रार्थना केली जाते.
- पाटारे प्रभूंची प्रथा:
- पाटारे प्रभू समुदायात बळीची अश्वारूढ प्रतिमा उंच ठिकाणी उभी करून तिच्याभोवती २१ दिवे मांडण्याची प्रथा आहे.
- हे दिवे बळीच्या सामर्थ्याचे आणि समृद्धीचे प्रतीक मानले जातात.
पाडव्याचे सांस्कृतिक आणि आर्थिक महत्त्व
बलिप्रतिपदा हा सण केवळ धार्मिकच नाही, तर सांस्कृतिक आणि आर्थिकदृष्ट्याही महत्त्वाचा आहे:
- नववर्षाची सुरुवात:
- मध्य आणि उत्तर भारतात या दिवशी विक्रम संवत नववर्ष सुरू होते.
- इसवी सनात ५७ किंवा ५८ मिळवल्यास विक्रम संवतचा अंक मिळतो, तर शालिवाहन शकात १३५ किंवा १३६ मिळवल्यास संवत्सराचा अंक मिळतो.
- या नववर्षाच्या स्वागतासाठी घरे सजवली जातात आणि नवीन संकल्प केले जातात.
- व्यापारी नववर्ष:
- व्यापारी लोक या दिवसाला नवीन आर्थिक वर्षाची सुरुवात मानतात.
- नवीन हिशोबाच्या वह्या सुरू करण्यापूर्वी त्यांना हळद, कुंकू, गंध, फुले, आणि अक्षता अर्पण करून पूजा केली जाते.
- लक्ष्मीपूजन करून व्यापारी समृद्धी आणि यशाची प्रार्थना करतात.
- काही व्यापारी या दिवशी मुहूर्ताने व्यवहार करतात, ज्यामुळे वर्षभर लाभ मिळावा.
- दांपत्याची परंपरा:
- महाराष्ट्रात या दिवशी पत्नी आपल्या पतीला आणि माहेर-सासरच्या पुरुषांना औक्षण करते.
- सायंकाळी पाटाभोवती रांगोळी काढून पत्नी पतीचे औक्षण करते, आणि पती पत्नीला ओवाळणी (भेटवस्तू) देतो.
- ही प्रथा दांपत्यातील प्रेम आणि विश्वास दृढ करते.
- दिवाळसण:
- नवविवाहित दांपत्याची पहिली दीपावली पत्नीच्या माहेरी साजरी केली जाते, ज्याला दिवाळसण म्हणतात.
- या निमित्ताने माहेरकडील मंडळी जावयाला आहेर (भेटवस्तू) देतात, ज्यामुळे कौटुंबिक बंध अधिक दृढ होतात.
उत्तर भारतातील गोवर्धन पूजा आणि अन्नकूट
उत्तर भारतात बलिप्रतिपदेच्या दिवशी गोवर्धन पूजा साजरी केली जाते, जी श्रीकृष्णाच्या भक्तीशी जोडली आहे. पौराणिक कथेनुसार, श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वत उचलून गोकुळवासीयांना इंद्राच्या प्रकोपापासून वाचवले होते. या स्मरणार्थ या दिवशी गोवर्धनाची पूजा केली जाते.
- मथुरा आणि आसपासच्या भागात लोक सकाळी गोवर्धन पर्वताला भेट देऊन पूजा करतात. ज्यांना प्रत्यक्ष भेट शक्य नाही, ते शेण आणि मातीपासून गोवर्धनाची प्रतिकृती बनवतात.
- या पूजेत अन्नकूट (अन्नाचा डोंगर) तयार केला जातो, ज्यात विविध पक्वान्ने, मिठाई, आणि खाद्यपदार्थ श्रीकृष्णाला अर्पण केले जातात.
- प्राचीन काळी हा उत्सव इंद्रपूजेसाठी होत असे, परंतु वैष्णव संप्रदायाच्या प्रभावामुळे तो गोवर्धनपूजा म्हणून साजरा होऊ लागला.
बलिप्रतिपदेचा संदेश
बलिप्रतिपदा हा सण बळीराजाच्या उदारतेचा, शेतकऱ्यांच्या समृद्धीचा, आणि दांपत्याच्या प्रेमाचा उत्सव आहे. हा दिवस भक्तांना नम्रता, दानशूरपणा, आणि कृतज्ञता यांचे महत्त्व शिकवतो. व्यापारी नवीन आर्थिक वर्षाची सुरुवात करतात, शेतकरी आपल्या पिकांच्या समृद्धीसाठी प्रार्थना करतात, आणि कुटुंबातील सदस्य परस्पर प्रेम आणि सौहार्द वाढवतात. “इडा पीडा टळो, बळीचे राज्य येवो” ही प्रार्थना केवळ बळीच्या कल्याणकारी राज्याची इच्छा व्यक्त करते, तर समाजातील सर्वांसाठी सुख आणि शांतीचा संदेश देते.
जयघोष
जय जय बळीराजा, उदार दानशूर,श्रीविष्णू कृपेने, सदा समृद्धीचा सूर!
अशा प्रकारे, बलिप्रतिपदा हा सण आध्यात्मिक, सांस्कृतिक, आणि सामाजिक एकतेचा संगम आहे, जो दीपावलीच्या उत्सवाला नवीन प्रेरणा आणि उत्साह प्रदान करतो
