तीर्थक्षेत्र
audumbara-tirthaksetra
|| तीर्थक्षेत्र ||
सांगली जिल्ह्यातील औदुंबर हे एक प्रतिष्ठित तीर्थक्षेत्र आहे, ज्यामध्ये श्री दत्तात्रयांचे जागृत स्थान आहे. तासगाव तालुक्यातील भिलवडी गावाजवळ कृष्णा नदीच्या पवित्र किनाऱ्यावर, रमणीय वनश्रीत स्थित असलेले हे देवस्थान आहे. येथे श्री दत्तात्रयांच्या पादुकांचा पूजन केला जातो. सरकारने या क्षेत्राच्या विकासासाठी विशेष कार्य केले आहे, ज्यात घाट बांधण्याचा महत्त्वाचा प्रकल्प समाविष्ट आहे.
औदुंबर पश्चिम महाराष्ट्रातील एक प्रमुख आध्यात्मिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिक केंद्र मानले जाते. कृष्णा नदीच्या किनाऱ्यावर असलेल्या या नयनरम्य स्थळी श्री दत्तगुरूंच्या पदस्पर्शाने पावनता प्राप्त केली आहे. येथे श्री दत्तावतार नरसिंह सरस्वती यांचे स्थायिक स्थान आहे, आणि त्यांची विमल पादुका येथे पूज्य आहेत.
औदुंबर येथे विविध धार्मिक विधी, समारंभ, आणि उत्सव नियमितपणे साजरे केले जातात. मार्गशीर्ष शुद्ध १५ रोजी श्री दत्तजयंती आणि दत्तजन्मोत्सवाचे मोठे आयोजन केले जाते, ज्यामध्ये महाप्रसादाचा देखील समावेश असतो. माघ शुद्ध १ रोजी श्री नरसिंहसरस्वती निर्वाण मोहत्सव साजरा केला जातो, तर माघ वद्य ५ रोजी गुरूपादुका महापूजेसाठी विशेष मिरवणूक आयोजित केली जाते. मकरसंक्रांतीस सदानंद साहित्य मंडळाचे संमेलन घेतले जाते.
गुरू शिवशंकर आश्रम-
औदुंबरमध्ये कृष्णा नदीच्या घाटालगत स्थित असलेला श्री गुरू शिवशंकरानंद आश्रम हे एक प्रशस्त आणि आदर्श वास्तू आहे. येथे वेदांचे अध्ययन आणि पौरोहित्याचे शिक्षण दिले जाते. आश्रमात संस्कृत ग्रंथांची आणि मौलिक साहित्याची समृद्धता आहे, जी धार्मिक व शैक्षणिक उद्दीष्टे साधण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
ब्रह्मानंद मठ-
औदुंबरमध्ये महायोगी ब्रह्मानंद महाराजांचा जुना मठ स्थित आहे. येथे दत्तमूर्ती सामान्यतः विष्णू प्रधान स्वरूपात पूजली जाते, परंतु येथे ती शिवप्रधान स्वरूपात प्रतिष्ठित आहे. मठाच्या समोर दोन पिंपळाच्या झाडांची उपस्थिति होती, ज्यांचे नाम जय आणि विजय असे होते. कालांतराने ही झाडे नष्ट झाली आहेत.
या क्षेत्रातील धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वामुळे औदुंबर तीर्थक्षेत्र भक्तांसाठी आणि शोधकांसाठी एक अनमोल स्थळ ठरले आहे.
कृष्णेच्या डोहाची सुंदरता–
औदुंबर येथील कृष्णेचा डोह अत्यंत रमणीय आणि आकर्षक आहे. सध्याच्या काळात श्री दत्तमंदिर व भुवनेश्वरीच्या क्षेत्रात हा डोह स्थित आहे. याठिकाणी भाविकांसाठी एक नौका सेवा उपलब्ध आहे, जी डोहाच्या पाण्यावर फेरफटका देऊन यात्रेकरूंना आनंद देते. पाण्याची पातळी कमी झाल्यावर सिध्दनाथाचे मंदिर स्पष्टपणे दिसून येते. नृसिंह-सारस्वतींच्या निर्वाणदिनी, पाण्यात सजवलेला फुलांचा पाळणा सोडला जातो, आणि समोर एक सुंदर घाट बांधला आहे.
भुवनेश्वरी मंदिर–
औदुंबरच्या कृष्णेच्या काठावर भुवनेश्वरीचे मंदिर आद्य शक्तीपीठ म्हणून मानले जाते. हे मंदिर नृसिंह सरस्वतींच्या आगमनाच्या पूर्वीच वसलेले आहे. या स्थानिक रमणीय परिसरात, दगडी आणि आकर्षक हेमांडपंथी मंदिर स्थित आहे. मंदिर परिसरात दगडी बुरुज, समोरील दगडी दीपमाला, हनुमान, गणपती, काळभैरव आणि महादेवाच्या लहान मंदिरांची उभारणी केली आहे, जे या मंदिराला एक विशेष धार्मिक सौंदर्य देतात.
भिलवडी गावातून या मंदिरापर्यंत एक मार्ग आहे, आणि तीर्थक्षेत्र औदुंबर पार करून एक दगडी मार्ग सुरू होतो. मंदिर परिसर विस्तृत आणि शांत आहे, आणि देवाची मूळ मूळ साडेचार फूट चक्रधारी आहे.
मंदिर वास्तुशिल्पाच्या दगडी रचनामुळे येथे एक विशेष सौंदर्य आहे. विविध हवामानातही मंदिरात शांत आणि सुखद वातावरण अनुभवता येते. समोरील दगडी दीपमालेवर कंरजाच्या तेलाचे दिवे लावले जातात, ज्यामुळे मंदिर उजळून निघते. परिसरातील महिलांनी देवीची ओटी भरून घेतली आहे, आणि औदुंबरला येणारे भक्त नेहमीच या देवीच्या दर्शनासाठी येतात.
कृष्णेच्या काठावर औदुंबर क्षेत्र–
औदुंबर, कृष्णा नदीच्या काठावर वसलेले, हे एक प्रमुख दत्तक्षेत्र आहे. नृसिंहसरस्वतींच्या तीर्थाटनाच्या दरम्यान, त्यांनी औदुंबरमध्ये एक चातुर्मास केला आणि या वनातील सौंदर्य आणि पवित्रतेचा अनुभव घेतला. त्यांनी औदुंबर वृक्षाचे महत्त्व स्पष्ट केले आणि येथे नित्य वास करण्याची इच्छा व्यक्त केली. या क्षेत्राचे महत्त्व गुरुचरित्राच्या १७ व्या अध्यायात वर्णन केले आहे.
भिलवडीच्या पाठीमागे, कृष्णेच्या काठावर भुवनेश्वरीच्या प्राचीन शक्तिपीठाचे स्थान आहे, जे तपस्वी जनांचे वस्तीस्थान म्हणून ओळखले जाते. वृक्षांच्या गर्दीमुळे, एक पवित्र तपोवन स्वयंचलितपणे तयार झाले आहे. या तपोवनात, नृसिंहसरस्वतींच्या चातुर्मासाच्या काळात, त्यांनी भक्तांना अनंत पावित्र्य प्रदान केले.
औदुंबरच्या दत्तक्षेत्राच्या महत्त्वाची माहिती-
भारतीय संस्कृतीकोशानुसार, औदुंबर क्षेत्राने पंजाबातील बियास, सतलुज, आणि रावी नद्यांच्या दरम्यान स्थित प्राचीन लोकांची सांगड घेतली आहे. याच्या संबंधित नाण्यांवर विश्वामित्राचे चित्र आढळले आहे, आणि या क्षेत्राचे राज्य प्रजासत्ताक असल्याचा उल्लेख आहे.
नरसिंह-सरस्वतींनी कृष्णाकाठ येथे कर्मभूमी म्हणून निवडली आणि त्यांच्या तपाने औदुंबर आणि नरसोबाची वाडी ही दोन पवित्र क्षेत्रे निर्माण केली. सांगलीकडून बसने या क्षेत्रात सहज पोहोचता येते, आणि येथे रहाण्याची आणि जेवणाची व्यवस्था उपलब्ध आहे. गावात धर्मशाळा देखील आहेत.
औदुंबरमध्ये श्री नरसिंहसरस्वतींच्या तपामुळे दत्तसंप्रदायाचा प्रसार झाला आणि या क्षेत्रात विशेष प्रसिद्धी प्राप्त झाली. १९०४ साली ब्रह्मानंदस्वामींनी येथील मठाने प्रसिद्धी मिळवून क्षेत्राला उजळून ठेवले. येथे तपस्वींना एकांत, शांतता आणि तपासाधना प्राप्त होतात.
त्यांच्या तपोवनात दत्तभक्तांची प्रदक्षिणा, दत्त संप्रदायाचे आचारधर्म, आणि भक्तांचे तप हे सर्व धार्मिक महत्व प्राप्त करतात. गणेशोत्सव, दत्तजयंती आणि अन्य धार्मिक उत्सव येथे नियमितपणे साजरे केले जातात.
यात्रा आणि माहिती-
सांगली जिल्ह्यातील औदुंबर दत्तक्षेत्राचा अनुभव घेण्यासाठी, सांगली बस स्थानकावरून नियमित बस सेवा उपलब्ध आहे. पुणे आणि कोल्हापूर मार्गावर भिलवडी स्टेशनवर उतरून, ७ किमी अंतरावर असलेल्या औदुंबर येथे पोहोचता येते. येथे राहण्याची व्यवस्था जोशी आणि पुजारी यांच्या घरी केली जाऊ शकते.
शंकराचार्याचं गजर-
“कृष्णातिरीच्या वसणाऱ्या | ये तीर्थक्षेत्र औदुंबरीं बसणाऱ्या || धृ ||
काषांवर घेणाऱ्या | पायी पादुका घालणाऱ्या || १ ||
भस्मोद्धलन करणाऱ्या | दंड कमंडलू घेणाऱ्या || २ ||
स्वभक्त संगे असणाऱ्या | भक्त भिप्सीत करणाऱ्या || ३ ||
स्मरता दर्शन देणाऱ्या | वासुदेवाच्या कैवाऱ्या || ४ ||”
औदुंबरमध्ये दत्तक्षेत्राचा अनुभव घेणे हे धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचे आहे.