ग्रंथ : आत्माराम विवरण

श्रीसमर्थांच्या निर्वाणीच्या संदेशात एक अद्वितीयता आहे. त्यांनी आपल्या अंतिम काळात मानवांना आत्मारामी असण्याचे महत्त्वपूर्ण संदेश दिले. त्यांच्या जीवनातील त्र्याहत्तर वर्षांत, त्यांनी विविध कामांच्या माध्यमातून मानवांना योग्य मार्गदर्शन केला.

त्यांच्या बालपणात, त्यांनी मानवांना संवेदनशीलता आणि अध्यात्मिकतेच्या महत्त्वाच्या प्रामाणिक मार्गावर चालण्याची सांगितली. त्यांनी आपल्या तपशील आणि भारतीय संस्कृतीच्या समृद्ध धारणांचा समावेश केला.

श्रीसमर्थांच्या उद्योगात, त्यांनी समाजातील न्याय, समता आणि शांततेच्या मूल्यांचा पुनर्विचार केला. त्यांनी समाजातील सर्व क्षेत्रांतील प्रगतीसाठी अपेक्षित योगदान केला.

atmaram-vivaran

त्यांच्या धैर्यातून, त्यांनी संप्रदायांच्या संरक्षणात आणि त्यांच्या स्वाधीनतेत सामाजिक विचारांचा समावेश केला. त्यांच्या अष्टावधान राजकारणात, त्यांनी न्यायालयांना आणि राजकीय व्यवस्थेला संरक्षण दिला.

श्रीसमर्थांच्या संदेशात, त्यांनी मानवांना आत्मनिर्भर बनवण्याच्या मार्गावर चालण्याचा प्रेरणा दिला. त्यांच्या विचारांनी, धर्म, समाज आणि स्वावलंबन यांच्या आधारावर मानवी समाज विकसित करण्याचा संदेश आहे.


श्रीसमर्थांनी आपल्या उत्कृष्ट कालावधीत त्र्याहत्तर वर्षांपर्यंत, आश्चर्यजनक काव्यरचना – ‘काव्यसंपदा’ तयार केली. त्यात तत्त्वज्ञानाच्या – वेदांताच्या अद्वैत मार्गावर चमकणारा आत्माराम ग्रंथ समाहित आहे.

ह्या ग्रंथातील प्रत्येक ओव्यात विविध प्रकारच्या प्रसन्नतेचं प्रकट असतं, त्यामुळे त्यांच्या नव-रत्नांमध्ये श्रेष्ठ असणाऱ्या हिऱ्याला अष्टपैलू आवडतं.

आत्माराम ग्रंथातील त्याच्या छत्तीस हजार ओव्यांमध्ये परमार्थशोधाचं महत्त्व दिसतं, आणि ह्या साधकांसाठी हा ग्रंथ सर्वात महत्त्वाचं मानलं जातं. त्याच्या मार्गावर चलणाऱ्या साधकांना ह्या उत्कृष्ट ग्रंथाचं वाचन आणि मार्गदर्शन अवश्य लागेल.

ह्या आत्माराम ग्रंथाची सुरुवात सद्गुरु आणि सत्‌शिष्यांच्या सुखसंवादामध्ये झाली. सद्गुरूंनी सद्गुरु आणि सत्‌शिष्यांना त्यागनिरूपणाबद्दल समजावून सांगितलं. त्याग हा जीवनामध्ये कसा असतो? त्यागाची स्वरूप काय? त्यागामध्ये काय प्राप्त होतं; यांच्या सर्वांचं उत्तर आहे.

“त्यागांत्‌ शांति निरंतर” असे हा सूत्र अत्यंत महत्त्वाचं आहे. ह्या त्यागामध्ये शांति-समाधानाची शक्ती आहे. साधकाच्या जीवनात विवेक आणि वैराग्य हे गरजेचं आहे, पण त्यात अंतःस्थ त्याग हा अत्यंत महत्त्वाचं आहे.

मानवी जीवनात, मानवांच्या आचरणात निवृत्ती आणि प्रवृत्ती हे दोन अंग आहेत. पहिलं अंग भोगाचं जीवन असतं; तर दुसरं अंग त्यागाचं जीवन असतं. भोगी आणि त्यागी जीवन हे विविध अनुभवांतून अनुभवले जातात.

भोगी जीवनात अनेक विषयांच्या भोगाची आक्ल्पना जास्त होते. त्यामुळे जीवन शांतीचं अभाव असतं. जीवनात, ‘सुख पाहाता जवापाडे । दुःख पर्वता येवढें’ सुखापेक्षा दुःखचं अधिक होतं. त्यागी जीवनात जीवन शांतीचं असतं, समाधान असतं. आणि निःसंग राहून आत्मचिंतन करता येतं. जीवनात आत्मचिंतन हे अत्यंत महत्त्वाचं आहे.

जो साधक सतत आत्मचिंतन करतो तो आत्मशांति, आत्मसमाधान प्राप्त होतो. साधुसंत हे आत्मसमाधानाचं स्वामित्व करतात. म्हणूनच त्यांना संत ही पदवी मिळते.


सत्‌शिष्यांनी अत्यंत प्रामाणिकपणे आपलं मत सद्गुरूंच्या समोर सादर केलं. आहे महाराज, या मायेच्या दृश्याच्या चांगल्या प्रकारे असते, आणि अशा चांगल्या प्रकारे नाही बदलणारी, वेगळेच असते.

त्या मायेच्या स्वरूपाबद्दल ती चांगली काय? अहो! अनेक वर्षे साधना आणि अभ्यास करण्यामुळे ती माया बदलत नाही. ती मायेच्या स्वरूपाची पूर्ण ओळख असत नाही.

मायेच्या संगीतमध्ये सोडण्याचा प्रयत्न केल्यावरही, ती माया आधीच अधिक वाढत जाते. “बहुनाटकी ही माया”, असे वाक्य कसं शिष्याने मर्यादित प्रार्थना केली. सद्‌गुरूंनी त्या शिष्याच्या सर्व म्हणणें ऐकली आणि त्याच्या प्रश्नांचे उत्तर देण्याची सुरुवात केली.

अरे बाळ! तुला ही माया कसं दिसेल, कसं अनुभवायल, जीवनभर कसं संपेल – ह्या मायेच्या मूळात तुझ्या ठिकाणी असणारा अज्ञान आहे. अज्ञान ही ह्या मायेच्या मूळात आहे हे खरं!

ही माया देहाला चालविते, ही माया इंद्रियांना हालविते, ही माया वाणीला बोलविते, ही माया मनाला विषयांमध्ये गुंतविते.

अशी ही विविध माया जगावू शकलेली नाही. अरे! ह्या मायेच्या स्वरूपाची पूर्ण ओळख नसल्याने, त्या मायेच्या उपस्थितीत आपलं अविवेक आहे. त्याची पूर्णता त्याच्या मूलस्थितीत असते.

परंतु त्या मायेने सत्यस्वरूपाच्या ताजमहाराजाचं दिसलं आहे. “खोटे तें खोटे चि खोटे” असा वाक्य हे आकाशातील आपल्या प्रखर तेजाचं पृथ्वीवर प्रकाश देताना सूर्याला कधीही ढगाचं अभ्र लागणं असं नाही.

ह्या वेळेला सूर्याचं प्रकाश काही तक्रार केलं जातं, त्या प्रकारे. त्याच्या प्रकाराने ती माया केवळ बदलत नाही. पाहा! जर माया ही बदलली नसेल; तर त्या मायेच्या संगीताची उपस्थिती सोडविण्याचा प्रयत्न कसं करायला?


सत्‌शिष्यांनी येथे आपली शंका उपस्थित केली. महाराज ! आपण म्हणतो की ही माया अज्ञानाच्या दृष्टीने भासते, तर ही माया मूळांत झालीच नाही असं आपण काही सांगू शकता.

परंतु आपल्या प्रत्येक विरोधी शब्दांमधील सत्य वस्तुस्थितीला समजून सांगण्याचा प्रयत्न करू. अरे बाळ ! मन, बुद्धीसारख्या जडभूत इंद्रियांचे दिसतात, भासतात, परंतु ते अनित्य जगात त्यांची गहाण अज्ञानामुळे दिसतात. हे अवस्था देहश्रांति, दृष्टीभ्रांति, आणि जगत्‌भ्रांती म्हणून समजले जाते.

हा एक भाग मायेच्या समजाव्यात आहे. इतर भाग ज्ञानाच्या स्थानी ‘मी’ असतात, सूक्ष्मरूपात, हे अज्ञानाने समजलं जातं. आपल्या देहापासून, दृश्यातून दिसणाऱ्या हश्यापासून आणि अज्ञानामुळे ते ब्रह्मापर्यंत ही सर्व माया भरून राहिली आहे. म्हणून माया ही कदाचित असते, हे सांगितले आहे असं आपण आदन प्रतितलं आहे.

पण सद्‌गुरूंच्या सान्निध्यात साधना केल्याने परत तात्त्विक प्रकारातील समजलं की ही माया नाही असं अस्तित्वात नाही.

सत्‌शिष्याला ही मायेची उपस्थिती समजली. आता ही मायेची संगती सोडण्यासाठी कोणतेही प्रयत्न करण्याचा विचार सुरू झाला.


मानवी जीवनात कोणतेही संग एकाच बंधनाच्या दडाखाली ठरते. ह्या बंधनांमुळे मानवी जीवनाचा उत्कर्ष साध्य नाही. गरीबाच्या घरांमध्ये असणाऱ्या लहान मुलांच्या पायांवर चांदीचे तोंड असतात.

तसेच श्रीमंताच्या घरांमध्ये असणाऱ्या मुलांच्या पायांवर सुवर्णाचे तोंड असतात. ह्या लहान मुलांच्या दृष्टीने ते पायांवरील तोंड कोणत्याही वस्तुचे आहेत ह्या वस्तूस्थिती गौण आहे.

पण मुलांच्या दृष्टीने ते मुलांच्या पायांवरील चांदीचे किंवा सुवर्णाचे तोंड त्याला बंधनकारक वाटतात. तसेच मानवी जीवनात ज्ञान आणि अज्ञान यांचा बंधन आहे.

मानवी जीवनाच्या मोकळ्या करण्यासाठी ब्रह्मस्वरूपाच्या ज्ञानाची आवश्यकता आहे. “सद्‌गुरु अंजन ल्याला । माया भयानक न दिसे त्याला । अभिनपणे आत्मयाला । सर्वत्र पाहे । साधकाची अशी अवस्था होण्याची आवश्यकता आहे.

ज्ञानाची गुह्यता सद्‌गुरूंच्या सान्निध्यात अभ्यास करावे लागते. जगातील कोणत्याही गोष्ट शिकल्याशिवाय त्या गोष्टीचे ज्ञान होत नाही. एखादी गोष्ट शब्दांनी समजली तरी ती अनुभवांत उतरत नाही.

म्हणून जाणत्याची संगत धरून वस्तुनिष्ठ ज्ञान किंवा आत्मज्ञान हे समजून घ्यावे. मनुष्याने आपल्या सर्व जीवनात ज्ञानानुभवाच्या उच्च स्तरावर राहून यशस्वी करावे. सदुगुरूच्या सान्निध्यात राहून ती ब्रह्मस्वरूपाची समजून घ्यावी.


अहो! मानवी जीवनातील प्रपंच हे खूप जटिल आहे. कारण तो कधीच संपून जात नाही. तसेच, परमार्थ हे अत्यंत सोपे वाटते. जीवनातील काही प्रिय वस्तू धरून ठेवणे व त्याची काळजी घेणे खूप कठीण आहे.

तसेच, सर्व काही सोडून जीवनभर अकेल्याने राहणे सोपे वाटते. प्रवृत्तिमार्गात वासनांचा संग सोडता येत नाही, ज्यामुळे त्या वासनांचे बंधन वाढत चालले जाते. निवृत्तिमार्गात अभ्यास करून वासनांचा क्षय होतो, ज्यामुळे मोक्ष होतो.

जीवनातील संग सोडून अकेल्याने राहणे, हे सद्गुरूंच्या आज्ञांचं आहे. सद्गुरूंनी आपल्या शिष्याला सांगितलं. अरे! साधना केल्याने आपल्याला आलेलं अनुभव व त्याचं नाशिवंत असलं

अरे! तुला ज्या ज्ञानातील भावना आल्या, प्रकाश, शक्ति, ध्वनि, बिंदू, त्या अनुभवात आलेलं, त्याचं नाशिवंत आलं. ब्रह्मवस्तू आपल्याला स्वतःचा अस्तित्व दर्शवतं.

अरे! जो कधीही बदलत नाही, कधीही डोलत नाही, कधीही बोलत नाही, कधीही इंद्रियांचं अनुभव करत नाही, तो परब्रह्मस्वरूप, निर्विकार, पूर्ण आहे.

“बुद्धि जाऊ न पवे जथे । वित्पत्ती काये करील तेथें । सद्गुरूंची कृपा हवी असेल तेथें आपण त्यांच्या अंगाच्या अंजनांनी पाहावे.”


त्या ठिकाणी साधकाची बुद्धी धावते. शुद्ध बुद्धीचे कौशल्य, चातुर्य दिसते. त्या ठिकाणी केवळ सद्‌गुरुकृपेच्या विवेक – वैराग्याचा उपयोग होतो. अंततः मानवी जीवन सद्‌गुरुकृपेनेच धन्य होतं हे निश्चित आहे.


साधनशील साधक आपल्या साधनेच्या मार्गावर क्रमशः अग्रसर होतो. सुरुवातीला प्रथम तो श्रवण करतो; ह्या श्रवणाच्या क्रियेने साधकाचा मन शांत होतो.

मनाला शांत करण्यासाठी त्याला श्रवण करण्याची गरज आहे. साधनेत काही वेळ स्थिरता अनुभवली जाते, मननाची चिंतन केली जाते.

एकदा साधकाला आत्मचिंतनाची गोडी लागते की त्याला स्वत:च्या हिताचे आणि अनहिताचे विचार वाटतात. आत्मचिंतनामध्ये सुख असतो असेही समजले.

साधकाचा ध्यास आत्मोपासनेच्या प्रक्रियेसह आहे. साधकाच्या जीवनात आत्मतत्त्वाच्या ध्यासाचा सुरूवातीला अनुभव होतो की त्याला आत्मोपासनेचा वातावरण अनुभवायला लागलंय.

आत्मोपासना ही साधकाच्या प्राणप्रिय उपासना समजायची. स्वयंप्रकाश असणार्या आत्म्याचे ज्ञान हे साधकाचा सतत उत्कर्ष समजायचं आहे. साधकाने जीवनभर कितीही उपासना केल्या तरी त्याचा आत्मसमाधान देत नाही.

“जेथे वृक्ष तिथेच त्याची छाया असते” हा वाक्य ती गोष्ट समजवतो की जेथे साधकाची उपासना होते, तिथेच त्या मायेचें राजमार्ग मोकळा करू शकतो.

आता ज्ञानाच्या क्षेत्रात प्रवेश करण्यासाठी आत्मज्ञानी पुरुषांच्या मार्गदर्शनाची आवश्यकता आहे. ज्ञानी सिद्धपुरुषांना सद्‌गुरु म्हणतात.

सद्‌गुरूंच्या शब्दांवर विश्वास ठेवून साधना करणे आवश्यक आहे. आत्मवस्तु ही जशी नित्य सिद्ध आहे, तशी ती तदाकारपणें तिची अनुभूतीही नित्य सिद्धच आहे.

“स्वयंप्रकाश असणारा आत्मा हा नित्य असल्यामुळे आत्मज्ञान कधीही उत्पन्न होत नाही आणि कधीही नाशही पावत नाही.

कारण आनंदस्वरूप असणाऱ्या आत्म्याचे ज्ञान हे अमर आहे आणि या विश्वाचे अधिष्ठानही आहे. सत्ता या रूपानें तें या विश्वामध्ये ओतप्रोत भरून व्यापून असतेंच.

प्रत्येकाच्या हृदयामध्यें ते सर्वांग व्यापून आहेच आहे. प्रत्येक देहामध्ये आत्मचैतन्य या स्वरूपानें अनुभवास येतें. तेंच या जगाचें अधिष्ठानही आहे.

तोच जगन्नियंता परमेश्वर होय ! त्या दिव्य असणाऱ्या आत्मचैतन्याचा साक्षात्कार म्हणजेच हे आत्मज्ञान होय ! साधकाने जीवनभर आपली साधना करून आत्मज्ञान प्राप्तीपर्यंतचा प्रयत्न करायचा असतो.

याच्या पुढच्या अत्यंत महत्त्वाची टप्पा ज्ञानाचें विज्ञान हे सद्‌गुरुकृपेनेच होऊं शकते.


आपल्याला स्वप्नात जाण्याचे वेळ कोणत्याही प्राप्ति किंवा अभिज्ञान संबंधित वास्तविकता असलेला काहीतरी सांगताना वेळ लागते. त्याच्यासाठी सांगताना जो दिला जातो तो आपल्याला अद्याप समजलेल्या काहीतरी नवे क्षण देतो.

आपल्याला त्या स्थितीत सांगण्याचे प्रयत्न करण्याची गरज असते, पण स्वत:च्या अनुभवानुसार ते सर्वसाधारण नसतात. साधकाला आपल्या निःसंग स्थितीवर आत्मसाक्षात्कार होण्याचा अनुभव होतो.

आपल्याला आपल्या स्वरूपाचं नित्य आनंद मिळतो की, “विरंग नाही तोचि रंग । विट नाही तोचि संग । आनंदरूप जो प्रसंग । तोचि घ्यावा ।” साधकाला आत्मानंदाव्यतिरिक्त काहीही आठवत नाही.

प्रत्येक त्या अवस्थेत एक आत्मस्वरूपचा अभिव्यक्ती सर्वत्र आहे, हे अनुभव होते. ह्यात साधकाला आत्मज्ञानाच्या सर्वोच्च स्तरावर गेलं म्हणून ते सदाचार करतात.

यात नित्यमुक्त, जीवन्मुक्त, विदेहमुक्त असे सिद्धपुरुषांचे जीवन प्रकट होते. पहा! त्यांच्या जीवनातील एक अद्भुत दृश्य किंवा कीर्तिरूपाचं आनंद समाविष्ट होतं.

अशा सिद्धपुरुषांचा प्रभाव समाजावर आणि सत्‌शील साधकांवर होत असतो.

इथेंच, “साधकाचे होती सिद्ध” असें पहावयास मिळतें. ‘सद्‌गुरूहून देव मोठा । जयास वाटे तो करंटा’ सद्‌गुरू हेच मोक्षदाते असतात. साधकाला शुद्ध ज्ञानाची प्राप्ति करून देणारे हे सद्‌गुरुच आहेत.

आणि त्या शुद्ध ज्ञानामध्ये ज्ञप्तिमात्र असणारे ज्ञानाचे भान तेंही स्वस्वरूपांत विलीन करणारे, इतकेच काय – त्या अतिसूक्ष्म असणाऱ्या ज्ञानाचेही विज्ञान करविणारे सद्‌गुरूच असतात.

सद्‌गुरु हाच साधकांचा पाठीराखा आहे.

सद्‌गुरू हेच साधकाला मोक्ष देणारे मोक्षदाते आहेत. साधकाने परमार्थाकरितां घर-दार आप्तमंडळी सोडली कीं सर्वप्रथम ब्रह्मनिष्ठ असणाऱ्या सद्‌गुरुपदी अनन्यशरण जाणें हेंच अति उत्तम.


आत्माराम हे ग्रंथ एका सिद्ध पुरुषाच्या उत्कृष्ट अभिनव ब्रह्मवेत्ता आहे. हे ग्रंथ त्या सिद्धपुरुषांनी लिहिलेल्या आहे, ज्यांनी स्वतःच्या आत्मस्वरूपाची आत्मसाक्षात्कार केली आहे.

सिद्धपुरुषांचे या अद्वितीय अनुभव आणि तत्त्वज्ञान ह्यांच्या ग्रंथात रेणूमय रूपात साक्षात्कार केले आहे.

त्यामुळे, आत्माराम हा ग्रंथ साधकांना अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या ग्रंथाचे अध्ययन केल्याने साधकांना आत्मसाक्षात्काराच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा मिळते.

त्यामुळे, साधकांना साधनात्मक प्रगती होते आणि त्यांचा मन शांत होते. साधकाच्या अंतरातील चंचल मनाला शांत करण्यासाठी आत्माराम ग्रंथाचे अध्ययन अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे.

श्री समर्थांनी आपल्या जीवनातून आपल्या शिष्यांसाठी एक महत्त्वाचा संदेश सोप्प्या शब्दात सांगितला.

त्यांच्या ब्रह्मनिष्ठ जीवनातून शिष्यांना अनन्यशरण होण्याची प्रेरणा मिळते. यामुळे, साधकांचे मन आत्मोद्धाराच्या दिशेने चालते आणि त्यांच्या आत्मात सातत्याने निवास करते.

श्री समर्थांच्या ब्रह्मनिष्ठ जीवनातील त्यांच्या शिष्यांना आत्मविश्वास आणि संशयनिष्ठतेची अनुभवावशेष आहे

या संशयनिष्ठ आणि आत्मविश्वासाच्या संघर्षामुळे त्यांच्या शिष्यांना आत्माची अद्वितीयता आणि ब्रह्माची साक्षात्कार होते.


श्रीसमर्थांनी आपल्या आत्माराम ग्रंथाच्या मूलभूत अर्थावर विशेष जोर दिला आहे. ह्यात दिसते की, मानवी जीवनाच्या महत्त्वाचा केंद्रबिंदू म्हणजे या देहांत असणारा आत्माराम आहे!

साधकांच्या साधना-प्रयत्नांच्या माध्यमातून अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे ह्या आत्माराम.

नित्यमुक्त, जीवन्मुक्त सिद्ध पुरुषांच्या जीवनात अत्यंत सुखाची स्रोत आहे हा आत्माराम! विदेहमुक्त महापुरुष आपल्या जीवनात अत्यंत आनंदाने जगत असतो, आणि त्यांच्या केंद्रबिंदू म्हणजे आत्माराम.

सिद्धांच्या ज्ञानाच्या विज्ञानासाठी, बंधमुक्त होण्यासाठी ह्या आत्मारामची एक महत्त्वाची भूमिका आहे!

माया आणि परब्रह्माच्या मध्ये स्थित चिन्मात्र ज्ञानमात्र असतो या आत्माराम. अंततः, तो ब्रह्मस्वरूपांत एकरूप होतो आणि त्याची अद्वितीयता आणि स्थिरता अनुभवली जाते.

सत्यशील साधकांनी, जीवनातील कठीण संघर्षांना उतारण्यासाठी, ह्या आत्माराम ग्रंथाचा प्रयोग करावा, आणि मनाला मनन-चिंतनात विचारायला द्या. हीच साधकांची सदिच्छा आणि उद्दिष्ट! जय जय रघुवीर समर्थ!




आत्मारामाच्या सुरुवातीला सगुण-निर्गुण गणेशाचे स्मरण करण्याची परंपरागत पद्धत आहे. ह्या पद्धतीनुसार, आपण गणेशस्वरूपाचे चित्तात्मनुवाद करून, परमात्मस्वरूपाच्या संकेतस्थळावर आपली मनोनिवेश करून या.

पद्धत विचारल्यास, आपल्याला परमात्मस्वरूपाचे उगम होईल, पण असा उथळ आरोप योग्य नसेल.

मायारूपी आदिशक्तीचे कर्तृत्व आपल्या अंतर्मनात बरे आहे. परमात्मस्वरूपाच्या विकार अयोग्य आहेत; तो कधीही विकार झाला नाही. अरूप ब्रह्मवस्तूला कधीही रूप प्राप्त होत नाही.


परमात्मस्वरूप हे केवळ सतस्वरूपाने, आहेपणाच्या अस्तित्वाने आहेच आहे.

परमात्मवस्तूला नामही नाही आणि रूपही नाही. जसे की तो ‘नामरूपातीत’ आहे, तसेच परमात्मस्वरूप हे सत्य म्हणून निश्चित आहे! “जें जें आकाराला येतें । तें तें सवेंचि नासोन जातें । येणे जाणें नाहीं तें । परब्रह्म जाणावें” परमात्मस्वरूप हे अनंत, अनादि, अरूप, अमूर्त असें केवळ सतस्वरूपानेंच आहे.

तो स्थिर, निश्चल होऊन जाणण्याचा प्रयत्न करावा.


श्रीसमर्थांनी आत्माराम चरित्रण करताना स्पष्टपणे सांगितले की, सगुणसाकार दृश्य स्वरूपात असणारी जड वस्तूला काही काळाची मर्यादा असते. आणि तसेच, सगुण-निराकार असणारा स्वयंप्रकाश आत्मा पूर्णतः व्यापक असून, अमर्याद कर्तृत्वाने निर्मित झाला आहे, ह्याचा अनुभव येतो.

अशा चित् चैतन्यमय असणाऱ्या आत्म्याची अंतरीच आत्मप्रचीति होते. निर्गुण, निर्विकार परब्रह्म आपल्याच अस्तित्वाने सर्वव्यापी आहे. हे परब्रह्म एकच चराचराचा आधार आहे.

आत्मारामाच्या सान्निध्यात असताना निश्चल परब्रह्म होण्याचा प्रयत्न करा. अशा प्रयत्नातून ह्या आत्माराम ग्रंथाचा मुख्य आशय स्पष्टपणे दिसतो.




निर्विकार, स्थिर असणाऱ्या स्वरूपात कोणतेही स्फुरण होत नाही. अत्यंत गुह्य, गुप्त ठिकाणावर बाह्य विषयांचा किंवा स्तवनाचा प्रश्नच संभवत नाही. परंतु ह्या भवसागरातून परिणामांच्या वाटेवर “मानव भावबळें तरले” असे श्री समर्थांचे अभिमत आहे. संतांनी स्वानुभवाने सत्याचे प्रचार केले आहे.

आत्मारामाच्या सान्निध्यात सद्भाव प्रगट होते, ज्यामुळे सगुणांतून निर्गुणापर्यंत पोहोचण्याची संधी त्यांना मिळाली. सद्भावाची आनंदस्वरूप असणाऱ्या आत्मानंदापर्यंत पोहोचण्याची दिशा निर्दिष्ट होते. आत्मानंद आणि ब्रह्मानंदातील अत्यंत सूक्ष्म ‘मी’चे भाव असते, त्यामुळे त्या अवस्थेत सद्भावयुक्त आनंद असते.

त्या ब्रह्मस्वरूपाशी तादात्म्य होण्यासाठी आनंदस्वरूप ‘मी’चं संग त्यागाचे आवश्यकता व्हावी लागते. निःसंगता, निर्विकारता ह्या अवस्थांना मानवी जीवनाच्या शेवटच्या ध्येयावर आधारित केले जाते.

या कारणाने मानवी जीवनातील बुद्धिमत्ता समृद्ध असावी लागते. पाण्यात सोडलेली नौका स्वतःही तरते आणि सर्व कायदेशीर मंडळींना हळूहळू नदीच्या पैलतीरावर नेऊन पोहोचते.

त्यामुळे मानवी देहामध्ये असणाऱ्या सद्भावाने देवा-भक्तांचे सांगड घडवते. सगुणापासून दूर असणाऱ्या परब्रह्मला श्रद्धेने, भावबळाने नमस्कार करणे आणि त्याची जवळीक साधणे हे मानवी जीवनाचे विशेषत्व आहे.

श्रीसमर्थांच्या जसं उपलब्धिच्या स्तरावर परमात्मस्वरूप समजण्यासाठी त्यांना मानवतेच्या स्तरावर काही क्षण यावेच लागते. सामान्य मनुष्याला पुढाकारणारी, आदरणीय भाषा वापरायला लागते. यात साधुसंतांचे विशेषत्व निहायत दिसते. श्रीसमर्थ येथे परमात्मस्वरूपाला भावबळे नमस्कार करतात.




ज्याच्या अस्तित्वामुळे हे चराचर जग निर्माण झाले आहे, ज्याच्या आधारावर हे सर्व जग नियमबद्ध सुसूत्राने चालले आहे, त्या विश्वात चार वेद, चार उपवेद, सहा शास्त्रे, अवतारादी अठरा पुराणे त्या निर्विकार परमात्म्याच्या महिमेचे प्रमाण देतात. शेवटी शब्दांच्या ध्वनींतून, आनंदाच्या लहरींतून त्याचा अर्थानुभव होतो.

निर्विकार परमात्मस्वरूप अनुभवण्यासाठी शब्दांचा आधार घेऊन शेवटी निःशब्द व्हावे लागते. स्वसुख हा आपल्याच प्रयत्नांनी आपल्याच देहांत अनुभवायचे असते. चैतन्य, प्रकाश आणि आनंद हे आपल्याच स्वस्वरूपाचे अंतरंगानुभव आहेत.

जीवनांत स्वसुख अनुभविण्यासाठी अंतःत्यागच उपयोगी पडतो. या ग्रंथाचे हे त्यागनिरूपण प्रकरण चालू आहे. शब्द हा नाशिवंत असतो पण त्याच्या मागे असणारा चैतन्यमय भाव हा निःशब्द स्वरूपाचा अनुभव असतो.

शुद्ध चैतन्यस्वरूप जाणीव म्हणजेच आनंदघन हृदयात्मा होय! आत्मा देहादिपासून तो चराचराला व्यापून आहे. तोच ईश्वर, तोच प्रथम ओंकार, तोच सगुण निर्विकार परमात्मा होय! त्या आत्म्याचा अनुभव घेणे, निर्विकार होऊन राहणे हेच आपले अंतिम ध्येय असावें.

चैतन्यमय ज्ञानस्वरूप असणारा ईश्वर सर्व प्राण्यांच्या हृदयांत आहे. जगातील सर्व ज्ञानाचा प्रेरक तो विश्वात्माच आहे. त्यानेच हे वेद प्रगट केले. ह्या वेदांचे शब्द अंतिम प्रमाण मानतात. ऋषींना ध्यानावस्थेमध्ये शब्दध्वनित झाले.

त्या शब्दांचा अर्थ ऋषींना समजूं लागला. एक दिव्य तेज स्वयंप्रकाशरूप प्रज्ञा जागी झाली. त्याच प्रज्ञेच्या द्वारा अनंताचा शोध आणि बोधही झाला. तेंच हे निर्विकार परमात्म-स्वरूप समजावें.




परमात्मस्वरूप ह्या शब्दांनी सर्वांचं समजलं जाणे म्हणजे काहीतरी उत्तम ठरवणं होतं, परंतु ह्या शब्दांचा वापर केवळ बाह्य विषयांच्या सांगण्यात केला जातो, ज्यामुळे ते परमात्मस्वरूप सर्वस्व दाखवू शकत नाही. परंतु जगातील कोणत्याही वस्तूच्या ज्ञानासाठी, शब्दांचा वापर अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण त्यांचे उपयोग केवळ त्याच्या आधारावर शब्दज्ञान आणि शब्दार्थज्ञान मिळतात.

सद्‌गुरूंच्या सान्निध्यात राहून परमात्मस्वरूपाचे ज्ञान शब्दार्थाने समजून घ्यावे लागते. पर्यंत प्रयत्न केल्यानंतरही ते स्वस्वरूप समजल्याचे खरे समाधान होत नाही. कारण आत्मस्वरूप हे गुप्त असल्यामुळे ते गुप्तच जाणण्यासाठी, अनुभवण्यासाठी मूल्यवान आहे.

अनेकांनी आत्मप्रौढी म्हणून मला ते आत्मस्वरूप समजलें असें सांगितले, पण “म्हणे जाणता तो जनी मूर्ख पाहे, अतर्कास तर्की असा कोण आहे?” ह्या सांगितलेल्या विचाराच्या प्रकाराने ते आत्मस्वरूपच्या समजण्यासाठी आणि अनुभवण्यासाठी उपयोगी नसतं.

अशा प्रकारच्या आत्मस्वरूपाच्या अनुभवासाठी सद्गुरूंच्या कृपेची आवश्यकता असते. आपले आत्मस्वरूप अत्यंत विलक्षण आहे.

ज्यामुळे आत्मस्वरूपचे ज्ञान आणि त्याचा अर्थ तुमच्याला समजण्याचा प्रयत्न करावा. अंतिमत्ता शोधण्याच्या अवस्थेत सद्गुरुपदींच्या अनन्य शरणात जाणे खरे समाधान असतं. “सद्गुरुपदी अनन्यता, तरी तुज कायसी रे चिंता” ह्या आपल्या प्रयत्नशील व्यक्तित्वाने सर्व जीवन सद्गुरुपदी अर्पण करावे हेच अत्यंत उत्तम असतं.



आपले स्वरूप म्हणजे नित्य आणि सत्य असणारी सद्वस्तु आहे! ती सद्वस्तु सर्व काळ सर्वव्यापी, सर्वत्र सद्रूपाने आहे.

ती तर्काच्या कसरतीने जाणता येत नाही. त्या ठिकाणी कुशल बुद्धीचे कौशल्यही आखूड – लटके पडते. जी सद्वस्तु इंद्रियांना अगम्य आणि अगोचर आहे ती आपल्या उथळ प्रयत्नांनी कधीही प्राप्त होत नाही. ती वस्तु प्राप्त करून घेण्यासाठी स्वानुभवी जाणत्याचा आधार घ्यावा लागतो.

“जाणता येक आत्माराम’ सत्पुरुषांनी उपासनेच्या बळावर आपुलें निजस्वरूप जाणलेले असते. त्या सद्वस्तूचा स्वानुभव घेतलेला असतो.

सद्वस्तूच्या प्राप्तीसाठी सद्‌गुरुपदीं अनन्यशरण जाणे हीच साधकाची गुणवत्ता समजावी. अमूर्त परमात्मा अंतिम सत्यवस्तु असून ईश्वररूपाने तोच या जगाचे अधिष्ठान आहे. जगांतील प्रत्येक वस्तूला ईश्वर परिपूर्ण व्यापून असतो.

‘मी’ जीव या भावनेने तो या देहाला व्यापून असतो. चैतन्य स्वरूपाने ईश्वर चराचर विश्वाला व्यापून आहे.

चैतन्य, प्रकाश आणि आनंद यांच्याही पैलाड असणारें ‘परब्रह्म’ हे चराचराचा आधार आहे. सद्‌गुरूंच्या कृपेनें ईश्चराधिष्ठित असणारे आपले स्वस्वरूप आकलन होतें. अनुभवास येते.

सद्‌गुरूंच्या कृपेनें शारदास्वरूप असणारे चिद्चैतन्य उपासकावर प्रसन्न होते. पहा ! आपुलें मूळ चिद्चैतन्य स्वरूप जें शांत आहे, जें दांत आहे, जें सामर्थ्यसंपन्न आहे तेच तें प्राप्त होते.

आपल्या देहांत ही चिन्मयस्वरूप असणारी शारदा स्वतःचे स्वरूप जाणून शांत होते. पहा ! आपुल्या शरीराला पाण्याचा स्पर्श झाला म्हणजे पाण्याची थंडगार शीतलता देहासह मनाला जाणवते. त्याच प्रमाणे देहांत असणाऱ्या शुद्ध जाणिवेला स्वस्वरूप स्पर्श झाला म्हणजे देहांतील शारदा-अतिशुद्ध जाणीव शांत समाधानी होते.



मानवी जीवनात परा-वाणीच्या स्थानावर त्याचे अस्तित्व आणि प्रभुत्व आहे. ध्वनिरूप असणार्या वैखरी वाणीच्या स्थानावर ज्वलंत असणारी ही सरस्वती असते! कंठाच्या स्थानावर मृदुमधुर ध्वनिरूपाने चैतन्य निर्माण करणारी शारदा, तिच्या मूळ स्वरूपावर माझा नमस्कार असो. ईश्वराची मायारूपी प्रधानशक्ति म्हणजेच शारदा आणि सरस्वती असावी! मानवी जीवनात कर्तृत्वाचा शुभारंभ या दोन शक्तींच्या आधारावरच होतो.

सरस्वतीच्या वक्तृत्वातून, कर्तृत्वातून क्रांती घडते. मानवी जीवन सतत क्रांतीच्या उंबरठ्यावरच असावे. सत्पुरुषांनी शारदेच्या मूळ स्वरूपाचा स्वानुभव घेऊनच सुखसंवादाला सुरुवात केलेली असते.

ईश्वराचे व्यापकस्वरूप समजून सांगण्यासाठी शारदेच्या अस्तित्वाची आवश्यकता असते. स्वानुभवांचे ज्ञान सांगण्यासाठी सरस्वतीच्या अनेक शब्दांगांचे ज्ञान (वाक्‌पटुत्व) असावे लागते. शारदा प्रसन्न झाली म्हणजे सर्व शंकांचे निरसन होतें. साधु, संत, महानुभाव सरस्वतीच्या माध्यमांतून सुखसंवाद करीत असतात.

शारदास्वरूप ज्ञानशक्ति म्हणजेच ही सत्रावी जीवन कळा समजावी. तिलाच सविद्या, जाणीव स्फूर्ति असेही म्हणतात. जगातील सर्व चैतन्यशक्तीमध्ये ही धारणाशक्ति दिसून येते. पृथ्वी, आप, तेज, वायु, आकाश ह्या पंचमहाभूतांना ही धारणाशक्ति व्यापून आहेच. सजीवतेमध्ये चैतन्यशक्ति, मनामध्ये संकल्पनाशक्ति, सद्‌बुद्धीमध्ये विचारशक्ति आणि आत्मीयता, श्रद्धेमध्ये आत्मशक्ति अनुभवास येते.

हे चराचर विश्व ईश्वराने निर्माण केले आहे. परमेश्वर हा अनंत शक्तिसंपन्न आहे. तो विश्वकर्ता, विश्वभर्ता, पालनकर्ताही आहेच. ईश्वराच्या ठिकाणी त्याच्या सर्व शक्ति सहजसिद्ध आहेतच. ज्ञानशक्ति आणि क्रियाशक्ति ह्या ईश्चराच्या अंगभूत शक्ति आहेत. ही सरस्वती ज्ञानरूपाने प्रज्ञावंत आहे. तर ही शारदा नादब्रह्म स्वरूपात सदैव आनंदाशी रममाण असते.



परमार्थ मार्गाची वाटचाल करीत असतांना सत्‌शिष्य सद्‌भावाने सद्‌गुरुपदाला नमस्कार करतो. सद्‌गुरु हे स्वस्वरूपाच्या ठिकाणी स्थिर असतात. तेच ते माझेही स्वरूप आहे असे शिष्याला वाटते. पण सद्‌गुरूंचे निज स्वरूप आपण स्वतः अनुभवल्याशिवाय त्याचे खरें समाधान मिळत नाही.

ज्या क्षणी सद्‌गुरूंची पूर्ण कृपा होईल त्या क्षणी हा पंचभौतिक दृश्य पसारा असूनही नाहीसा झाल्याचा अनुभव येईल. आपल्या स्वरूपाचा अनुभव आला म्हणजे हा दृश्य पसारा सहज लुप्त, नाहीसा होईल. पहा !“ज्ञानवह्नी प्रगटे । तेणे दृष्यकेर आटे ।तदाकारें मूळ तुटे । भिन्नत्वाचे” ॥उपासनेच्या मार्गाने सद्‌गुरुपदी स्थिर होण्याचा प्रयत्न केला, तर आपल्या स्वस्वरूपाचा अनुभव येतो. “जे सद्‌गुरूंच्या हृदयीं होतें । तेंचि सापडले अवचिते’ असा हा अनुभव येतो.

देहांत असणारा जीव अज्ञानामुळे अविद्येच्या प्रांतांत वावरतो. ज्या ठिकाणी पंचभूतांचे साम्राज्य चालते त्या ठिकाणी अव्यक्ताकडून व्यक्ताकडे आणि सूक्ष्माकडून स्थूलाकडे धांव असते.

आत्मसाक्षात्काराचा प्रांत म्हणजे सद्विद्येचा प्रांत होय. त्या ठिकाणी अतिइंद्रियाचें – चिन्मयाचे साम्राज्य चालते. व्यक्तांतून अव्यक्ताकडे, स्थूलांतून सूक्ष्माकडे, जडांतून चैतन्याकडे जाऊन स्वस्वरूपी लीन व्हायचे असते.

जिज्ञासु जीव जेव्हा सद्‌गुरूला अनन्य शरण जातो, त्या वेळी तो सद्‌गुरुच होतो. स्वरूपस्पर्शाचा मार्ग हा अज्ञातच असतो. सद्‌गुरु ज्या स्वरूपामध्ये कायम स्थिर असतात त्याच अवस्थेमध्ये सतशिष्यहि पोचतो. इंद्रियगोचर असणाऱ्या साऱ्या दृश्याचा निरास करूनच आत्मस्वरूपामध्ये उतरावे लागते.



सद्गुरूची कृपा म्हणजे आपल्या जीवनातील सुख, संतोष आणि आनंदाचा अनुभव. सद्गुरूच्या मार्गदर्शनाने आपल्या जीवनातील निरंतर आनंदाच्या प्रवाहात राहण्यासाठी आपल्या आत्मस्वरूपातील शुद्धतेची अनुभूती करू शकतो. आनंद हा मानवाच्या अस्तित्वाचा मूळ आहे. प्रत्येक व्यक्ती आनंदाच्या मार्गावर प्रवास करतो.

आनंद हा आत्म्याचा स्वरूप आहे. शुद्ध ज्ञानाच्या मार्गावर चालताना आपल्या आनंदाच्या स्रोतात निरंतर झेपावू लागतात.

वृत्तिलयाच्या अभ्यासाने आपल्या मनाला शांतता आणि आनंदाची अनुभूती होते. “सवे लावितां सवे पडे, सवे पडतां वस्तु आतुडे, नित्यानित्य विचारें घडे समाधान” हे म्हणजे आत्म्याच्या स्वरूपातील शांततेचा आणि संपूर्णत्वाचा अनुभव.

आपल्या आनंदाच्या स्रोतात एकरूप होण्याची अनुभूती होते. परमार्थ मार्गावर चालणे हा एक साक्षात्कारी अनुभव आहे, जो केवळ सद्गुरूच्या कृपेने प्राप्त होते.

ज्ञानाच्या प्रकारांमध्ये दोन आहेत – ‘बहुधा ज्ञान’ आणि ‘आत्मज्ञान’. मानवाचे जीवन ह्या दोन्ही प्रकारच्या ज्ञानावर आधारित आहे. ‘बहुधा ज्ञान’ हा द्वैतभावाचा अनुभव करतो, ज्यामुळे भय, भीती आणि अज्ञान येतात. ‘आत्मज्ञान’ हा द्वैतमुक्त अनुभव आहे, ज्यामुळे ज्ञाता आणि ज्ञेय मध्ये कोणताही भेद नाही. या आत्मज्ञानात शुद्धता आणि शांतता असते.



श्री समर्थ म्हणतात – माझ्या सद्‌गुरूंच्या कृपेने माझ्या हृदयांत आनंदाचे भरते आले आहे. आत्मप्रचीतीचा अनुभव माझ्या हृदयामध्ये अत्यंत उत्तेजित केला आहे. आध्यात्मिक प्रगतीच्या पथावर सद्‌गुरूची कृपा एक निर्मल झरेने पाणीच्या प्रवाहाच्या विरूद्ध असताना माझ्या ‘मी’ नामक बांधणाचा नाश झाला.

पाण्याचा प्रवाह सर्वत्र शांततेने जाऊन अंततः एक शांत झरा तलावात स्थिर होतो. इतर साधनांचा अभ्यास करीत असतांना, आपल्या सूक्ष्म इंद्रियांची आत्मस्वरूपात धाव घेत असताना, आत्मा विरूप दृश्यात उभे राहतात.

साधनेचा प्रवास अंततः आत्म्याच्या स्वरूपात – आत्मानंदात स्थिर होतो. एक अचूक साधना यावर सद्‌गुरूकृपा हे म्हणतात. असा अनुभव स्वरूपात, शरीराचे भावनिक भावना, देहबुद्धिची अवस्था होत नाही. ‘मी’ नामक बांधण आनंदातून विमुक्त होते.

हे अद्वितीय अनुभव सद्‌गुरूची कृपेने समजावेल. परतत्त्वामध्ये निमित्तानुसार अभिव्यक्त झालेली शुद्ध ज्ञानप्रतिभा, स्वतःचे अनुभव उद्गर करते. तो स्वतःच्या आनंदाच्या सागरातून उद्गर करून आले जाते. वैखरी वाणीतून जे सहज शब्द निघतात, तो परमानंदात शब्दब्रह्म म्हणतात! परमार्थ मार्गावर ध्यानधारणेला विशेष महत्त्व दिले आहे.

ध्यान, धारणा, आत्मप्रचीती हे साधकाच्या जीवनाच्या प्रकाशीन प्राणज्योतीचे आहे. साधना ही आत्मोन्नति घडवून आणणारी साधना आहे. साधना सर्वत्र परिपक्व होताच, जीवाचे स्वरूप त्याच्या स्वरूपाने होतो.

साधनेच्या योगाने जीवाचे अस्तित्व संपले म्हणजे जीव-शिव-स्वरूप-ऐक्य योग साधला जातो. या साधनेचा अंतिम प्रवास समजावा. श्री समर्थांचा आत्माराम हा परमानंदाचा, स्वानुभवाचा निवेदन आहे. श्री समर्थांनी येथे स्पष्ट अपरोक्षानुभूति सांगितली. ‘हा तो रोकडा ब्रह्मसाक्षात्कार’ असेही म्हणता येईल.



अरे बाळ ! आतापर्यंत ह्या मायेचें खूप वर्णन करून सांगितले आहे. जें जें नाशिवंत दिसत आहे ते सर्व मायेचेंच स्वरूप बरं ! ही माया अनादि अनंत काळाची आहे. मायेचे स्वरूप सतत बदलत असते.

माया ही नित्यनवा आविर्भाव दाखवीत असते. नित्य परिवर्तनशील असणारी, दिसणारी, भासणारी हीच माया होय ! मायेच्या कक्षेमध्ये जे जे आहे त्याला उत्पत्ति आणि नाश हा ठरलेलाच असतो. “दिसेल तें नासेल । येईल तें जाईल’ असा हा विश्वव्यापी एकच एक सिद्धान्त आहे.

हे प्राणसख्या ! माया ही ईश्वराची शक्तीच आहे. मायेचा विस्तार विश्वभर पसरलेला दिसतो. हे दृष्य विश्वाच्या कानाकोपऱ्यांत पसरलेले आहे. जिथे दृश्य तिथे माया, जिथे माया तिथें दृश्य.

असे हे दृश्यमायेचे समीकरण दिसून येते. ह्या मायेचें स्वरूप आकलन होण्यासाठी सद्‌ग्रंथांचा अभ्यास करावा लागतो. तसेच आपल्या आत्मस्वरूपाचा स्वानुभव घेण्यासाठी सद्‌गुरूला शरण जावे लागते. सद्‌गुरूच्या सान्निध्यांतच स्वानुभवाची सूक्ष्म दृष्टि प्राप्त होते.



“एक परब्रह्म संचलें । कदापि नाहीं विकारले” अशा निर्गुण परब्रह्माच्या ठिकाणी एकोऽहं संकल्प उठला. त्या स्फुरणरूप प्रथम संकल्पामध्ये एक ओतप्रोत ब्रह्मानंदच स्थिर होता. काही काळ गेल्यानंतर त्या ठिकाणी हलकेंच या ‘मी’ चे भान प्रगट झाले. या ‘मी’ चे भान म्हणजेच ही मूळमाया होय !

आपण तिला प्रकृतिपुरुष अर्धनारी नटेश्वर अशा नावांनी ओळखतो. त्या मूळमायेपासून गुणमाया, गुणापासून पंचभूतें निर्माण झाली. ह्या मायेच्या विस्ताराला अष्टधाप्रकृति असेंही म्हणतात. एका निश्चल, अशा परब्रह्माच्या ठिकाणी सहज निर्माण झालेले आनंदब्रह्म पुढे मायेच्या स्वरूपांत कार्यरत कसें झालें तें पाहूया.

ही मूळमाया चैतन्यासह चौदा नांवांनी ओळखली जाते. मूळमाया, गुणमाया, ईश्वर, प्रकृतिपुरुष, अर्धनारीनटेश्वर, शिवशक्ति, अंतरात्मा, शुद्धसत्त्व, गुणक्षोभिणी, सत्त्व, रज, तम, जीव, शिव. अशा ह्या चौदा नावांचा व्याप आणि विस्तार पाहिला तर हे चराचर विश्व मायेनेंच व्यापले आहे असे दिसून येते.