तीर्थक्षेत्र
ashtavinayaka-tirthaksetra
|| अष्टविनायक-तीर्थक्षेत्र ||
महाराष्ट्रातील अष्टविनायक तीर्थक्षेत्र म्हणजे गणपतीच्या आठ प्रमुख आणि मानाच्या देवळांची एक पवित्र यादी आहे. या मंदिरांचा इतिहास आणि महत्त्व पश्चिम महाराष्ट्र आणि कोकणात स्थित आहे. प्रत्येक मंदिराची वेगळी कथा आणि महत्त्व असून, पेशव्यांच्या काळात या देवळांना विशेष मान्यता प्राप्त झाली होती. मुद्गल पुराणातही अष्टविनायकांचे वर्णन आढळते, ज्यामुळे याचे धार्मिक महत्त्व अधिक स्पष्ट होते.
श्री गणपतीच्या महाराष्ट्रातील प्रत्येक गावात एक किंवा दोन मंदिरे असतात, ज्यात भक्त गणपतीच्या विविध रूपांची पूजा करतात. तथापि, अष्टविनायकांचे हे आठ मंदिर विशेष स्थान प्राप्त करतात. “अष्टविनायक” म्हणजे गणपतीच्या आठ प्रमुख मंदिरांचा समूह, जिथे गणेशाच्या विविध रूपांची पूजा केली जाते.
गणपतीच्या एक नाम म्हणजे विनायक, म्हणूनच या मंदिरांचा एकत्रित समूह “अष्टविनायक” म्हणून ओळखला जातो.
या अष्टविनायक मंदिरांमध्ये प्राचीन दगडाच्या मूर्त्यांचे विशेष महत्त्व आहे, ज्या मूर्त्या ‘स्वयंभू’ असल्या आहेत. ही मूर्त्या अत्यंत पवित्र मानली जातात आणि त्यांचे धार्मिक स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
महाराष्ट्रातील अनेक भक्त या अष्टविनायक तीर्थक्षेत्राची यात्रा करतात, आणि हे मंदिर अंतराच्या दृष्टिकोनातून एकमेकांच्या जवळ आहेत. सामान्यतः एक ते दोन दिवसांच्या कालावधीत अष्टविनायक यात्रा पूर्ण होऊ शकते.
पुणे जिल्ह्यातील पाच मंदिरं:
मोरगांव, थेऊर, रांजणगाव, ओझर, लेण्याद्री;
रायगड जिल्ह्यातील दोन मंदिरं: महड, पाली;
अहमदनगर जिल्ह्यातील एक मंदिर: सिद्धटेक, हे अष्टविनायक स्थाने आहेत.
यामध्ये महड, सिद्धटेक, आणि रांजणगावचा गणपती उजव्या सोंडेचे आहेत, तर इतर गणपती डाव्या सोंडेचे आहेत.
अष्टविनायक मंदिरांव्यतिरिक्त, पुळे, चिंतामणी (कळंब), आणि श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई गणपती हे देखील विशेष धार्मिक महत्त्व असलेल्या स्थळे आहेत.
या प्रत्येक मंदिराची अद्वितीय कथा आणि त्याचे स्थान भक्तांसाठी अत्यंत पवित्र आहे, आणि त्यामुळे अष्टविनायकाची यात्रा एक अत्यंत दिव्य अनुभव ठरते.