ashtavinayak-moreshwar-morgaon
|| तीर्थक्षेत्र ||
अष्टविनायकांपैकी एक महत्वपूर्ण स्थळ म्हणजे पुणे जिल्ह्यातील मोरगाव येथील मोरेश्वर मंदिर. हे मंदिर अष्टविनायकांपैकी एक प्रमुख गणपतीची देऊळ आहे. विशेषतः, मोरेश्वर गणपती हा अष्टविनायकांमध्ये पहिला गणपती मानला जातो. या गणपतीला श्री मयुरेश्वर असेही नाव आहे.
गणेशभक्त मोरया गोसावी यांचे हे मंदिर पूजेच्या परंपरेचे केंद्र मानले जाते. श्री मोरेश्वर गणेशाचे हे स्वयंभू व आद्यस्थान आहे. ‘सुखकर्ता दु:खहर्ता’ या प्रसिद्ध आरतीचा जन्म या मंदिरात झाल्याची मान्यता आहे. श्री समर्थ रामदास स्वामींच्या भक्तिसंप्रदायात या आरतीचे विशेष महत्व आहे. यामुळे, मोरेश्वर मंदिराला एक विशेष धार्मिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे, आणि ते भक्तांच्या श्रद्धेचे केंद्र बनले आहे.
अष्टविनायक मोरेश्वर मोरगावची माहिती-
मोरगाव येथील मोरेश्वर मंदिराचे धार्मिक महत्त्व अत्यंत मोठे आहे. मोरया गोसावींच्या वडिलांनी, वामनभट्ट शाळिग्राम यांनी मोरगावमध्ये कठोर तपश्चर्या केली. त्यांची तपश्चर्या इतकी प्रभावशाली ठरली की, श्री मयुरेश्वर गणपती त्यांच्या पुत्राच्या रूपात प्रकट झाले. हा पुत्र पुढे मोरया गोसावी म्हणून प्रसिद्ध झाला आणि त्यांनी मोरगावच्या यात्रेची सुरुवात केली. त्यांच्या भक्तीमुळे मोरया चिंचवड येथे मंगलमूर्ती बनून प्रकट झाले.
मोरगावमध्ये गणेशभक्त गणेश योगीन्द्र यांनी २४ वर्षे सेवा केली. त्यांचे एक मठ मोरगावमध्ये आहे आणि त्यांनी गणेश संप्रदायाच्या प्रचार-प्रसाराचे काम अत्यंत प्रभावीपणे केले. गणेश संप्रदायाच्या वाङ्मयाचे संकलन, संपादन आणि प्रकाशन यासारख्या अनेक कार्यांमध्ये त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
गणपतीच्या पूजेसाठी राजाराम महाराजांनी मोरगावला विशेष इनाम दिले. या इनामामुळे मंदिराच्या व्यवस्थापनात चिंचवड ट्रस्टचा समावेश झाला. आज मोरगाव मंदिरास महाराष्ट्राच्या विविध भागांतून भक्त येतात. भाद्रपद आणि माघ महिन्यात चिंचवडच्या मंगलमूर्तीची पालखी मोरगावमध्ये येते. दसऱ्याच्या दिवशी मोठी मिरवणूक निघते आणि त्यावेळी दारूकामाचा उत्साह मोठा असतो.
मोरगावच्या गणेशाची प्रसिद्धी अशी आहे की, “मनी इच्छीले मोरया देत आहे,” हे सांगितले जाते. या मंदिराला ‘भूस्वानंद’ असेही नाव देण्यात आले आहे. मोरगाव हे धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून एक महत्वपूर्ण स्थान आहे.
आख्यायिका-
अतीताच्या काळात सिंधू नावाचा एक असुर पृथ्वीवर अत्याचार करीत होता. त्याच्या नाशासाठी देवांनी गणपतीची आराधना केली. गणपतीने मयूरावर आरूढ होऊन सिंधू असुराचा वध केला आणि त्यामुळे गणपतीला मयूरेश्वर हे नाव मिळाले. मोरगावला मोरांची संख्या जास्त असल्यामुळे त्याला मोरगाव असे नाव देण्यात आले.
या मंदिरात मयूरेश्वर गणपतीसह ऋद्धी आणि सिद्धी यांच्या मूर्त्या देखील आहेत. ब्रह्मा देवाने दोन वेळा मयूरेश्वराची मूर्ती घडवली, पहिली मूर्ती सिंधुसुराने तोडली, म्हणून त्याने दुसरी मूर्ती बनवली. सध्याची मयूरेश्वराची मूर्ती खरी नसून, मागील मूर्ती लहान वाळू, लोखंड आणि हिर्‍यांनी बनवलेली आहे, असे मानले जाते.
या मंदिराचे आणखी एक विशेष म्हणजे मंदिराच्या समोर असलेली नंदीची मूर्ती. शंकराच्या मंदिरासाठी नंदीची मूर्ती एका रथात नेली जात होती, पण रथाचे चाक तुटल्यामुळे नंदीला त्या ठिकाणीच ठेवण्यात आले.
मोरगावच्या गणेशाला मोरेश्वर किंवा मयुरेश्वर असे नाव का मिळाले याबद्दल मुद्गल पुराणातील सहाव्या खंडात एक कथा आहे.
फार प्राचीन काळी गंडकी नगरीत चक्रपाणी नावाचा एक राजा राज्य करीत होता. सूर्याची पूजा करून त्याला एक पुत्र झाला, ज्याचे नाव सिंधू होते. सिंधूने सूर्याची पूजा करून अमरत्वाचा वर प्राप्त केला आणि त्रैलोक्याच्या राज्यावर अधिकार प्राप्त करण्याच्या मनोभावने पृथ्वीवर विजय मिळवला. त्याने इंद्राच्या अमरावतीवर स्वारी केली आणि इंद्राचा सहज पराभव केला. त्याने स्वर्ग व्यापला, परंतु विष्णूही त्याच्यावर विजय मिळवू शकला नाही.
सिंधूच्या बलाने विष्णूला गंडकी नगरीत ठेवण्याची आज्ञा दिली. त्यानंतर सिंधूने सत्यलोक आणि कैलास यांवरही स्वारी करण्याचे ठरवले आणि सर्व देवांना गंडकी नगरीत बंदिवासात टाकले. देवांनी गणेशाची आराधना केली, ज्यामुळे गणेशाने देवांना आश्वासन दिले की तो पार्वतीच्या पोटी मयुरेश्वराच्या रूपात अवतार घेईल आणि सिंधूच्या त्रासातून देवांची सुटका करेल.
भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला पार्वती गणेश पूजन करत असताना गणेशमूर्ती सजीव झाली आणि बालकाच्या रूपात पार्वतीला म्हणाली, “आई, मी तुझा पुत्र होऊन आलो आहे.” त्याचवेळी गंडकी नगरीत आकाशवाणी झाली, “सिंधू राजाचा नाश करण्यासाठी अवतार झाला आहे.”
गणेश आणि सिंधू यांच्यात प्रचंड युद्ध झाले. गणेश मोरावर बसून युद्ध करू लागला. त्याने कमलासुराचा वध केला आणि कमलासुराच्या शरीराचे तुकडे तीन दिशांना फेकले. कमलासुराचे मस्तक जिथे पडले, तेच मोरगाव क्षेत्र आहे. गणेशाने सिंधू राजाचा पराभव केला आणि देवांची मुक्तता केली. त्या ठिकाणी गणेश भक्तांनी गणेशाची मूर्ती स्थापित केली. मोरावर बसून गणेशाने असुरांचा वध केला म्हणून त्याला मयुरेश्वर किंवा मोरेश्वर असे नाव प्राप्त झाले आणि त्या स्थानाला मोरगाव असे नाव देण्यात आले.
कऱ्हा नदी-
मोरगाव कऱ्हा नदीच्या काठावर वसले आहे. कऱ्हा नदीच्या उत्पत्तीबद्दल एक मनोरंजक आख्यायिका आहे. ब्रह्मा देवाने एकदा श्री सरस्वतीचा अपमान केला, ज्यामुळे त्याच्या मनात अस्वस्थता निर्माण झाली.
त्या पातकाचा निवारण करण्यासाठी, ब्रह्मा देवाने सर्व तीर्थयात्रा केल्या आणि त्या सर्व तीर्थांचे पाणी आपल्या कमंडलूत जमा केले. तरीही, त्याच्या मनाला शांती प्राप्त झाली नाही. त्यानंतर, तो मोरगावला आला आणि श्री मयूरेश्वराची पूजा करून त्याच्यावर अभिषेक केला.
श्री मयूरेश्वराची प्रदक्षिणा करत असताना, ब्रह्मदेवाच्या कमंडलूतील पाणी त्याच्या पायाला लागून खाली गळाले. यामुळे ब्रह्मदेव फार दुःखी झाला आणि त्या पाण्याला कमंडलूत भरू लागला. त्यावेळी गणेशाने त्याला सांगितले, “हे ब्रह्मदेवा, कमंडलू भरू नकोस. सर्व जगातील तीर्थ एकत्र करून ते ‘श्री ब्रह्मकमंडलू कऱ्हागंगा’ नावाने नदीच्या रूपात येथे वाहू दे. या नदीतील एक पळीभर पाणी घेऊन तू पावन होईलस.” असे म्हणून
कऱ्हागंगा मोरगावात प्रवाहित झाली. कऱ्हा नदीच्या पाच मैलांच्या परिसरात श्री गणेश तीर्थ, भीमतीर्थ, कपिलतीर्थ, व्यासतीर्थ, ऋषीतीर्थ, सर्वपुण्यतीर्थ आणि श्री गणेशगया तीर्थ अशा सात तीर्थांचा समावेश आहे.
कऱ्हा गंगेच्या उत्तरेस एक मैलावर श्री जडभरताचे स्थान आहे. पूर्वी येथे जडभरताचा मोठा आश्रम होता, पण आता त्या स्थानी एक स्मारक शिळ आहे. त्या शिळेवर महादेवाची पाच लिंगे आहेत. क्षेत्रीय यात्रा विधानानुसार, श्री जडभरताच्या शिळेचे दर्शन घेणे अनिवार्य मानले जाते.
नग्नभैरव-
मोरगावच्या पूर्वेला, एक मैल अंतरावर देवागडच्या सीमा पासून नग्नभैरवाचे प्रमुख स्थान आहे. येथे दर्शन घेणं अनिवार्य मानले जाते, कारण याशिवाय यात्रा पूर्ण होत नाही. येथे गुळ अर्पण करून नारळ फोडण्याची प्रथा आहे. नग्नभैरव हे मोरगाव क्षेत्राचा अंगभूत भाग आहे, आणि गणेशभक्तांच्या कल्याणासाठी तसेच त्यांच्या धनधान्याच्या वृद्धीसाठी महत्वाची भूमिका बजावतो. जर या ठिकाणी प्रत्यक्ष जाणे शक्य नसेल, तर देवळाच्या बाहेरील गाभाऱ्याजवळ असलेल्या श्री नग्नभैरवाच्या लहान मंदिरातही या विधींचे पालन करता येते.
उपयुक्त माहिती-
मोरगाव देवस्थान चिंचवड देवस्थान ट्रस्टच्या व्यवस्थेत आहे. या देवस्थानाचे सेवेकरी वंशपरंपरागत आहेत. देवस्थानकडून योग्य देणगी स्वीकारून अभिषेक, सहस्त्रवर्तन, एकादशणी इत्यादी धार्मिक कार्ये आयोजित केली जातात. तसेच, देवस्थानकडून भक्तांसाठी भोजनाची व्यवस्था केली जाते.