ashadhi-ekadashi
|| आषाढी एकादशी ||
आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्षातील एकादशीला ‘देवशयनी एकादशी’ किंवा ‘आषाढी एकादशी’ असे म्हणतात, तर वद्य पक्षातील एकादशीला ‘कामिका एकादशी’ म्हणून संबोधले जाते.
भारतीय संस्कृतीत सत्य आणि नीतीने जीवन जगावे यासाठी माणसाला विविध व्रतांचे पालन करण्याचा सल्ला दिला जातो. मानवी मनावर अशुभ विचारांचा सतत प्रभाव पडत असतो, हे कुणीही नाकारू शकत नाही. माणूस आणि प्राणी यांच्यातील मूलभूत फरक म्हणजे बुद्धीच्या माध्यमातून नीती आणि अनीती यांचे विश्लेषण करण्याची क्षमता. महर्षी व्यासांनी “परोपकाराय पुण्याय” हा सर्वमान्य सिद्धांत मांडला, परंतु त्यानुसार आचरण करणे हे खूपच कठीण कर्म आहे. या सत्याची जाणीव प्रत्येकाला कमी-अधिक प्रमाणात होत असते.
जर आपल्याला सन्मार्गाने चालण्याचा प्रयत्न करायचा असेल, तर मनावर नियंत्रण ठेवणे अत्यंत आवश्यक आहे. आपल्या धार्मिक विधींचे अंतिम ध्येय हे मनाची चंचलता कमी करून, सातत्याने सराव करत मनाला संयमित करणे हेच आहे.
उपनिषदांमध्ये शरीराला रथ, इंद्रियांना घोडे आणि मनाला लगाम असे संबोधले आहे. त्यामुळे मनावर ताबा मिळवणे हा यशाचा खरा मार्ग आहे. शास्त्रांमध्ये दहा इंद्रियांनंतर मनाला अकरावे इंद्रिय मानले गेले आहे. म्हणूनच एकादशी (अकराव्या तिथीला) भारतीय परंपरेत विशेष महत्त्व आहे. मनाला आवर घालायचा असेल, तर एकादशीचे व्रत पाळणे फायदेशीर ठरते. आपण जेव्हा कोणतेही व्रत करतो, तेव्हा ते बहुतांशी काम्यव्रत असते, म्हणजे चांगली नोकरी, व्यवसायात प्रगती किंवा कौटुंबिक सुख यांसारख्या इच्छा पूर्ण करण्यासाठी असते.
अशी व्रते स्वेच्छेने स्वीकारली जातात, परंतु ती स्वाभाविकपणे कोणी स्वीकारत नाही. या व्रतांचा उद्देश प्रामुख्याने दैवी कृपेने इच्छापूर्ती हा असतो. पण एकादशीचे व्रत हे प्रत्येक मानवाने आपल्या सर्वांगीण विकासासाठी जाणीवपूर्वक करावे, असे शास्त्रात सांगितले आहे. उपवास आणि हरिनामाचा जप हे या व्रताचे मुख्य घटक आहेत.
आहारशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून पाहिले तर उपवासामुळे शरीराला आरोग्य लाभते. ज्याप्रमाणे शरीराचे स्वास्थ्य महत्त्वाचे आहे, त्याचप्रमाणे मनाला बळकट करण्यासाठी एकादशीच्या दिवशी हरिनामाचे स्मरण करणे लाभदायक ठरते. एकादशीचे व्रत करायचे असल्यास दशमीच्या रात्रीपासून उपवास सुरू करावा, एकादशीचा संपूर्ण दिवस उपवासात घालवावा आणि द्वादशीला भगवंताला महानैवेद्य अर्पण करून उपवास सोडावा.
संत तुकाराम महाराजांनी एकादशीबद्दल एक प्रेरणादायी अभंग रचला आहे, जो या संदर्भात मार्गदर्शक आहे:
एकादशीला अन्न सेवन | करिती जे मनुष्य भोजन |
ते कुत्र्याच्या विष्ठेसमान | अधम लोक तेच खरे ||
व्रताचे माहात्म्य ऐकून | नियम पाळती भक्तजन |
गातात हरिकीर्तन मधुर | ते विष्णूसमान होतात ||
अशुद्ध खळाशी संगती | तंबाखू विडा खातात |
काळाच्या हाती सापडती | सुटका नाही त्यांना ||
शेजे कामिनीचा संग | भोगतात सुख विलासात |
त्यांना लागे रोग भयंकर | जन्मभर व्याधींचे दुखणे ||
हरिकीर्तन न ऐकता | इतरांना रोखतात जन |
त्यांचे पाप मेरुपर्वत | ठेंगणेही नाही त्याला ||
यमदूत दंड देतात | त्यांचे आयुष्य अधीन होते |
तुका म्हणे एकादशी | चुकली तर सर्व नष्ट ||
या अभंगातून एकादशीच्या व्रताचे गूढ माहात्म्य सांगून, ते सहजतेने पाळल्यास उच्च फलप्राप्तीची हमी तुकाराम महाराज देतात. फक्त उपवास आणि हरिकीर्तनाने माणूस नरापासून नारायणापर्यंत पोहोचू शकतो, असा सुंदर संदेश ते देतात. यासाठी यज्ञ, वेदपाठन, खर्चिक अनुष्ठाने किंवा कठोर तपश्चर्या याची गरज नाही. श्रीविठ्ठलावरील निस्सीम प्रेम हीच या व्रताची खरी शक्ती आहे.
आषाढी एकादशीला लाखो भक्त विठोबाच्या दर्शनासाठी पंढरपूरच्या वारीत सहभागी होतात. यामागचे एकमेव कारण म्हणजे विठ्ठलाचे प्रेममयी स्वरूप आणि त्याचे सुलभ नाम: “विठोबाचे नाम सुलभ सोपारे | तारी एकसरे भवसिंधु ||” विठ्ठल सर्वांवर समान प्रेम करतो आणि भवसागरातून पार करायला उत्सुक असतो, हाच सर्वांचा आधार आहे. हरिनामाचा जप हा खरा धर्म मानून त्याप्रमाणे वागणे माणसाला सात्त्विक बनवते.
अशा हरिभक्ताच्या मनातील निरंतर हरिचिंतनाने विश्वातील अमंगलाचे शमन होते आणि मांगल्याचा प्रसार होतो, तेही निःस्वार्थ आणि अविरतपणे. कलियुगात अशा असंख्य हरिभक्तांच्या पुण्यामुळेच सन्मार्गावर चालणाऱ्यांना अपयशाच्या कठीण प्रसंगातही हरिनिष्ठ राहण्याचे सामर्थ्य मिळते. यश आणि अपयशाच्या मापदंडावरून आपण भक्ती किंवा ईश्वरी कृपेचे मूल्यमापन करू शकत नाही.
मनातील अस्वस्थता, अज्ञात भीती, सर्व सुखसुविधांनी युक्त असूनही निद्रेची कमतरता आणि सतत असमाधानाची भावना यापासून मुक्ती मिळवणे हे आपले ध्येय असले पाहिजे. कारण विठ्ठलाचे स्वरूप शांत आणि स्थिर आहे. याचा अर्थ आपण अल्पसंतुष्ट राहावे असे नाही. जीवनात स्पर्धेत सर्वोत्तम ठरावे, पण त्याचबरोबर शाश्वत उत्कृष्टतेचा ध्यासही बाळगावा. आणि त्यासाठी आषाढी एकादशी हा उत्तम काळ आहे.
देवशयनी आषाढी एकादशीचा इतिहास:
प्राचीन काळी देव आणि दानव यांच्यात घनघोर युद्ध झाले. कुंभ दैत्याचा पुत्र मृदुमान्य याने शिवाची कठोर तपश्चर्या करून अमरत्व मिळवले. त्यामुळे तो ब्रह्मा, विष्णू आणि शिव या तिन्ही देवांना अजेय झाला. त्याच्या दहशतीने घाबरलेले देव त्रिकूट पर्वतावरील एका गुहेत धात्री (आवळ्याच्या) झाडाखाली लपले. त्या दिवशी आषाढी एकादशी होती आणि त्यांना उपवास करावा लागला. पावसाच्या सरींमध्ये त्यांचे स्नान झाले. अचानक सर्व देवांच्या श्वासातून एक शक्ती निर्माण झाली. या शक्तीने गुहेच्या दारात लपलेल्या मृदुमान्याचा वध केला. ही शक्ती म्हणजेच एकादशीची देवता मानली जाते.
देवशयनी आषाढी एकादशीचे महत्त्व:
आषाढी एकादशीच्या व्रतात सर्व देवांचे तेज सामावलेले आहे. हे व्रत सर्व पापांचा नाश करते आणि भक्तांना आध्यात्मिक उन्नतीकडे नेते. कामिका एकादशी ही मनोकामना पूर्ण करणारी आणि संततीप्राप्ती देणारी मानली जाते.
व्रताची पद्धत:
या व्रतासाठी दशमीला एकवेळ भोजन करावे. एकादशीच्या पहाटे स्नान करून तुळशी अर्पण करत विष्णूची पूजा करावी. संपूर्ण दिवस उपवास करावा आणि रात्री हरिभजनात जागरण करावे. द्वादशीला वामनाची पूजा करून पारणे सोडावे. या दोन्ही दिवशी ‘श्रीधर’ नावाने विष्णूंची पूजा करून तुपाचा दिवा अखंड प्रज्वलित ठेवावा. वारकरी संप्रदायात हे व्रत मोठ्या भक्तीने पाळले जाते. ही वारी पायी केल्याने शारीरिक तप होते अशी श्रद्धा आहे. चातुर्मासाची सुरुवातही याच एकादशीपासून होते. या दिवशी सात्त्विकता सर्वोच्च असते, ज्यामुळे साधना सोपी आणि फलदायी होते.
आषाढी एकादशी म्हणजे पंढरपूरच्या वारीचा उत्सव. गेल्या अनेक शतकांपासून लाखो भक्त पायी चालत विठोबाच्या दर्शनाला जातात. ही वारी आठशे वर्षांहून अधिक काळ चालत आहे. यात जाती-पातीचा भेद नाही. आळंदीपासून संत ज्ञानेश्वर, देहूपासून संत तुकाराम यांच्या पालख्या निघतात आणि आषाढी एकादशीला पंढरपूरात पोहोचतात. ही वारी म्हणजे भक्तीचा अनुपम संगम आहे.
