anant-chaturdashi
|| सण – अनंत चतुर्दशी ||
अनंत चतुर्दशी: विष्णू भक्ती आणि समृद्धीचा पवित्र सण
हिंदू धर्मात भाद्रपद महिन्यातील शुक्ल पक्षातील चतुर्दशी तिथीला अनंत चतुर्दशी म्हणून साजरी केली जाते. हा दिवस भगवान विष्णूच्या पूजेसाठी आणि अनंत व्रतासाठी विशेष मानला जातो. अनंत चतुर्दशी हा केवळ धार्मिक उत्सव नसून, जीवनातील संकटांपासून मुक्ती आणि वैभव प्राप्तीचा मार्ग मानला जातो. या व्रताचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचा कालावधी तब्बल चौदा वर्षांचा आहे.
भक्त या व्रतादरम्यान चौदा गाठींचा रेशमी दोरा अनंताचे प्रतीक मानून त्याची पूजा करतात आणि जीवनातील अडचणींवर मात करत सुख-समृद्धी मिळवण्यासाठी प्रार्थना करतात. हे व्रत सर्वत्र पाळले जात नाही, परंतु कोणी उपदेशल्यास किंवा अनंताचा दोरा सहज उपलब्ध झाल्यास भक्त हे व्रत स्वीकारतात. एकदा स्वीकारलेले हे व्रत कुटुंबात पिढ्यानपिढ्या चालत राहते.
या व्रतामागील एक पौराणिक कथा विशेष प्रसिद्ध आहे. महाभारतात पांडवांनी द्यूत खेळात सर्व काही गमावले आणि त्यांना १२ वर्षांचा वनवास तसेच एक वर्षाचा अज्ञातवास भोगावा लागला. या कठीण काळातून मुक्ती मिळवण्यासाठी भगवान श्रीकृष्णांनी पांडवांना अनंत व्रताचा उपदेश केला.
या व्रताच्या प्रभावाने पांडवांना त्यांच्या संकटातून सुटका मिळाली, अशी श्रद्धा आहे. ही कथा या व्रताच्या महत्त्वाला अधोरेखित करते आणि भक्तांना प्रेरणा देते.
अनंत चतुर्दशीचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
अनंत चतुर्दशी हा दिवस भगवान विष्णूच्या अनंत स्वरूपाची पूजा करण्याचा आहे. “अनंत” हे नावच भगवान विष्णूच्या असीम आणि अनादी स्वरूपाचे प्रतीक आहे. या व्रताद्वारे भक्त आपल्या जीवनातील दुख आणि संकटांपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी आणि कुटुंबाला समृद्धी प्राप्त व्हावी यासाठी प्रार्थना करतात. विशेषतः हरियाणा आणि महाराष्ट्रासारख्या राज्यांमध्ये हा सण मोठ्या भक्तिभावाने साजरा केला जातो.
या दिवशी चौदा गाठींचा दोरा हातात किंवा गळ्यात बांधला जातो, जो अनंताच्या कृपेचे प्रतीक मानला जातो. या व्रतात प्राचीन नागपूजेचे अवशेषही दिसतात. असे मानले जाते की, वैष्णव धर्माच्या प्रभावामुळे नागपूजा हळूहळू या व्रताच्या रूपात समाविष्ट झाली असावी.
महाराष्ट्रात अनंत चतुर्दशीला आणखी एक विशेष महत्त्व आहे. लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांनी स्वराज्याच्या उद्देशाने सार्वजनिक गणेशोत्सवाची सुरुवात केली आणि त्याचा कालावधी दहा दिवसांचा निश्चित केला.
त्यानुसार, अनंत चतुर्दशीच्या दिवशी दहा दिवसांचा गणेशोत्सव संपन्न होतो आणि गणपतीच्या मूर्तींचे मोठ्या उत्साहात विसर्जन केले जाते. हा दिवस भक्ती, उत्साह आणि सामाजिक एकतेचा संगम घडवतो.
अनंत चतुर्दशीची पूजा पद्धती
अनंत चतुर्दशीच्या पूजेला विशेष विधी आहे, जो भक्ती आणि श्रद्धेने पार पाडला जातो. खालीलप्रमाणे पूजा पद्धती पाळली जाते:
- पूजा स्थानाची तयारी: प्रथम स्वच्छ चौरंगावर सर्वतोभद्र मंडल रेखाटले जाते. त्यावर पूर्णपात्र ठेवून त्यावर अष्टदल कमळ काढले जाते. या कमळावर सात फणांचा शेषनाग दर्भाच्या अंकुराने सजवून स्थापित केला जातो.
- अनंत दोऱ्याची तयारी: शेषनागासमोर हळदीने रंगवलेला चौदा गाठींचा रेशमी दोरा ठेवला जातो. हा दोरा अनंताचे प्रतीक मानला जातो.
- कुंभ पूजा: पूर्णपात्राला स्वच्छ वस्त्राने वेष्टन केले जाते. या कुंभातील पाण्याला यमुना मानले जाते. यमुना आणि शेषनाग यांची पूजा प्रथम केली जाते.
- विष्णू पूजा: यानंतर भगवान विष्णूची सोळा उपचारांनी विधिवत पूजा केली जाते. यामध्ये अंगपूजा, आवरणपूजा आणि नामपूजा यांचा समावेश असतो. पूजेनंतर पुष्पांजली अर्पण केली जाते आणि अर्घ्य दिले जाते.
- अनंत दोरा बांधणे: पूजेनंतर अनंत दोऱ्याची प्रार्थना केली जाते आणि तो हातात किंवा गळ्यात बांधला जातो. मागील वर्षीचा दोरा यावेळी विसर्जित केला जातो.
- नैवेद्य आणि प्रसाद: पूजेनंतर वडे, घारगे यांसारखे पदार्थ नैवेद्य म्हणून अर्पण केले जातात. यानंतर व्रतदेवतांचे विसर्जन केले जाते आणि प्रसादाचे वाटप केले जाते.
अनंत चतुर्दशी आणि गणेश विसर्जन
महाराष्ट्रात अनंत चतुर्दशी हा दिवस गणेशोत्सवाच्या समारोपाचा देखील आहे. दहा दिवस चालणाऱ्या या उत्सवात गणपतीची भक्ती, उत्साह आणि आनंद यांचा संगम होतो. अनंत चतुर्दशीच्या दिवशी गणपतीच्या मूर्तींचे विसर्जन मोठ्या मिरवणुकींसह केले जाते.
“गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या” अशा घोषणा देत भक्त आपल्या लाडक्या गणरायाला निरोप देतात. हा क्षण भावनिक असला तरी पुढील वर्षी पुन्हा भेटण्याच्या आशेने भक्तांचे मन उत्साहाने भरलेले असते.
अनंत चतुर्दशी हा सण भगवान विष्णूच्या अनंत स्वरूपाची भक्ती आणि जीवनातील संकटांवर मात करण्याची प्रेरणा देणारा आहे. चौदा गाठींचा दोरा बांधून भक्त आपल्या श्रद्धेची आणि विश्वासाची गाठ बांधतात. महाराष्ट्रात या दिवशी गणेश विसर्जनाच्या उत्साहाने हा सण आणखी रंगतदार होतो.
अनंत चतुर्दशी हा भक्ती, समृद्धी आणि सामाजिक एकतेचा संदेश घेऊन येतो. चला, या शुभ दिवशी आपण सर्वजण भगवान विष्णू आणि गणरायाच्या कृपेसाठी प्रार्थना करूया आणि जीवनात सुख-शांती प्राप्त करूया!
