amriteshwar
|| तीर्थक्षेत्र ||
नगर जिल्ह्यातील भंडारदरा क्षेत्र निसर्ग प्रेमींना आणि साहसिकांना नेहमीच आकर्षित करतं. डोंगरदऱ्या, जंगल, घाटवाटा, आणि किल्ले यांचा समृद्ध संगम असलेल्या या भागाचे सौंदर्य नेहमीच मोहक असते. अकोले तालुक्यातील भंडारदरा धरण, रथा, धनचवा हे स्थळे पर्यटकांमध्ये लोकप्रिय झाली आहेत. तथापि, भंडारदऱ्याच्या सौंदर्याचे खरे दागिने धरणाच्या पलीकडे वसलेले आहेत. पुण्यापासून २०० किलोमीटर आणि मुंबईपासून १८० किलोमीटर अंतरावर स्थित भंडारदरा ते रतनवाडी हे २० किलोमीटर अंतर असलेले स्थान, निसर्गरम्य दृश्यांचे ठिकाण आहे.
रतनवाडीच्या पायाशी आणि प्रवरेच्या किना-यावर स्थित, अमृतेश्वर मंदिर हे एक अद्भुत शिल्पकलेचे उदाहरण आहे. १०-११ व्या शतकात झांज राजांनी गोदावरी आणि भीमा दरम्यानच्या प्रमुख बास नद्यांच्या उगमाजवळ १२ मंदिरे बांधली होती. यापैकी एक म्हणजे प्रवरेच्या उगमाजवळील अमृतेश्वर मंदिर. चालुक्य वास्तुशास्त्रातील या मंदिराचे शिल्पकलेचे नमुना अतिशय मनोहर आहे.

मंदिराची रचना नंदीमंडप, गाभारा, सभामंडप आणि शिखर अशी आहे. गर्भगृहाच्या दोन्ही बाजूंनी पूर्व आणि पश्चिम प्रवेशद्वारे आहेत. याच वास्तुकला शैलीमध्ये सिद्धेश्वर आणि हरिश्चंद्रगड यासारख्या अन्य मंदिरांनाही पाहता येते. नंदीमंडपातून गाभारा आणि सभामंडपात जाणारा मार्ग ही शैलीचे विशेष वैशिष्ट्य आहे.
या ४५ ते ४८ फुट उंचीच्या, चुना विरहित दगडकामाने बनलेल्या मंदिराची लांबी ७० फुट आणि रुंदी ३६ फुट आहे. मंदिराचे मुख्य प्रवेशद्वार थेट गर्भगृहात खुलते, ज्यामुळे या वास्तूच्या अद्वितीयतेला आणखी एक गवाक्ष मिळतो.
अमृतेश्वर मंदिराची शिल्पकला आणि वास्तुकला, हे क्षेत्र एक अनोखा आणि आकर्षक अनुभव देतात, आणि या मंदिराच्या देखण्या ऐतिहासिकतेला एक अनमोल ठेवा मानले जाते.
अमृतेश्वर मंदिर: वास्तुकलेचा अप्रतिम नमुना–
अमृतेश्वर मंदिराच्या गर्भगृहाच्या दारी, कीर्तिमुख, शंख, आणि कमळवेलींच्या सुंदर पायघड्या ठोकल्या आहेत. मंदिराच्या मागील बाजूस गर्भगृहाशी जोडलेला अर्धमंडप आहे. मंदिराची रचना विशेष आहे, ज्यामध्ये खाली धरयुक्त चोरस तळखडा आणि वर नक्षीकामाने सजवलेले बोरसाकृती सांब आहेत.
हे खांब अष्टकोनी असून त्यावर वर्तुळाकृती रचना केलेली आहे. खांबाच्या वरच्या भागावर कीचकहस्तांची सजावट आहे.
मंदिराच्या मंडपाचे छत घुमटाकार असून त्यावर ठरावीक अंतरावर नर्तक आणि वादकांच्या तिरप्या प्रतिमा उभारलेल्या आहेत. भुमिज पद्धतीने बांधलेले हे मंदिर शिल्पकलेने समृद्ध आहे.
मंदिराच्या भिंतीवर विविध देवदेवतांची कोरीव मूर्त्या, शिवपूजेचा दृश्य, नृत्य शिल्पे आणि नक्षीकाम अत्यंत सुंदर आहे. विशेषत: समुद्रमंथनाचा दृश्य हे एक अत्यंत मनोहर आणि आकर्षक आहे.
मंदिरात प्रकाश येण्यासाठी जागोजागी दगडी जाळ्यांची रचना केली आहे. मंदिराच्या मागील प्रवेशद्वारातून आत जाताच छताकडे पाहिले असता उलटे वीरगळ दिसतात. बाहेरच्या वीरगळांना पावसामुळे हानी झाली आहे, पण आतले वीरगळ चांगल्या स्थितीत आहेत. हे वीरगळ पाहण्यासाठी छान प्रकाश आवश्यक आहे, कारण अंधारामुळे ते दिसत नाहीत.
मंदिराचे शिखर भूमिज प्रकाराचे असून, त्यावर चार बाजूंनी वेली असलेल्या आहेत. वेलीवर शिखरांच्या छोट्या प्रतिकृती उभारलेल्या आहेत. मंदिराच्या आवारात एक चौरस बांधणीची पुष्करणी आहे.
अमृतेश्वराची पुष्करणी २० फूट लांब असून तिची कोरीव आणि आखीव-रेखीव रचना आहे. पायऱ्या एका बाजूला उतरायला आणि धक्के फिरण्यासाठी दुसऱ्या बाजूला आहेत. पुष्करणीच्या सभोवतीच्या भिंतीवर नक्षीदार १२ देवता, विष्णूच्या विविध अवतारांसह, यांचे चित्रण आहे.
या देवळ्यात गणेशाची एक मूर्ती आहे, तर बाकीच्या सर्व ठिकाणी विष्णूच्या अवतारांची दृश्ये आहेत. जलवास्तूच्या सौंदर्याला, त्यातल्या स्वच्छ पाण्याची साथ आहे. स्थानिक लोक या पुष्करणीला ‘विष्णुतीर्थ’ असे संबोधतात आणि समुद्रमंथनाच्या चौदा रत्नांतून हे मंदिर आणि तीर्थ तयार झाले असल्याची कथा सांगतात.
मंदिर आणि पुष्करणी पाहण्यासाठी कमीतकमी दोन तासांची वेळ आवश्यक आहे. येथून साम्रद ७ किलोमीटर अंतरावर आहे, आणि येथेून सांदण दरी किंवा रतनगड किंवा आपल्याला आवडणाऱ्या भ्रमंतीसाठी आपण जाऊ शकता.