तीर्थक्षेत्र
amriteshwar-mahadev-mandir-banoti
|| तीर्थक्षेत्र ||
बनोटी हे गाव पाचोरा तालुक्यात पाचोरा ते सिल्लोड या मार्गावर स्थित असून, पाचोऱ्यापासून साधारणतः १५ किमी अंतरावर आहे. हे गाव व्यापारी दृष्टिकोनातून एक महत्त्वाचे केंद्र राहिले आहे. मराठवाडा आणि खानदेशाच्या सीमेवर असल्याने, मध्यकालीन इतिहासात बनोटी हे गाव व्यापारी आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध नगर म्हणून ओळखले जात होते. कन्नड, सोयगाव, पावोरा, आणि सिल्लोड या तालुक्यांना जोडणारा प्रमुख मार्ग अजिंठा पर्वतरांगेच्या पायथ्याशी येथूनच जातो, त्यामुळे गावात नेहमीच वर्दळ असायची.
या गावाचे प्राचीन महत्त्व व्यापारी मार्गामुळेही अधोरेखित होते, कारण मराठवाड्यातून खानदेशात उतरणारा एक व्यापारी मार्ग याच भागातून जात असे. बनोटी गावाला घनदाट शेती, मुबलक पाणी, आणि शेतकऱ्यांच्या कष्टांमुळे शेती व्यवसायात बरीच प्रगती झाली आहे. शेती व्यवसाय सांभाळतानाच, अध्यात्माचा वारसा जपण्याचीही परंपरा गावकऱ्यांनी उत्तम प्रकारे जोपासली आहे.

गावाच्या ईशान्य दिशेला असलेले अमृतेश्वर महादेव मंदिर या वारशाचे उत्तम उदाहरण आहे. हिवरा नदीच्या किनारी स्थित या मंदिराचे स्थापत्य आणि वारसा प्राचीन आहे. मंदिराचे सभामंडप आणि गर्भगृह असे दोन प्रमुख भाग असून, सभामंडपाचे बांधकाम पूर्णपणे दगडी आहे आणि चोवीस खांबांवर आधारित आहे. त्यावर सुबकपणे कोरलेले दगडी तुळया आकर्षकपणे ठेवलेल्या आहेत, आणि आईलपेंटमुळे त्यांना गुळगुळीतपणा प्राप्त झाला आहे.
मंदिराच्या सभामंडपातील नंदीची मूर्ती विशेष आकर्षण आहे. अजिंठा पर्वतरांगेतील धारकुंडे येथून या मूर्तीसाठी खास पाषाण आणल्याचे स्थानिक सांगतात. मंदिरात प्रवेश केल्यावर भक्तांना शिवपिंडीचे दर्शन घेतल्याने एकाग्रतेची अनुभूती होते, आणि या प्राचीन मंदिरातील शांततेचा अनुभव घेता येतो.
या सर्व वैशिष्ट्यांमुळे अमृतेश्वर महादेव मंदिर बनोटी हे धार्मिक आणि ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे तीर्थस्थान ठरते.
मंदिराच्या मुख्य प्रवेशद्वाराजवळ दोन कुमारांच्या शिल्पांचे दर्शन घडते, जिथे ते अखंड शंखध्वनी करत असल्याचे दाखवले आहे. या शिल्पांचे सौंदर्य अत्यंत मनोहारी आहे. मंदिराच्या उजव्या बाजूस गणेशाची पद्मासनात विराजमान असलेली मूर्ती, चौकोनी शिळेवर कोरलेली आहे, जी काळाच्या ओघात धुळीने झाकली गेली असल्यामुळे सहज ओळखू येत नाही.
मंदिराच्या मुख्य द्वारावर असलेले कीर्तीमुख हे मेष स्वरूपात आहे, जे मंदिराच्या प्राचीनतेचे एकमेव दृश्य चिन्ह आहे. त्याची मूळ स्थिती ऑईलपेंटपासून वाचवली गेली आहे. महाद्वाराच्या वरील पट्टीवर गणेशमूर्तीची प्रतिष्ठा करण्यात आली आहे. गर्भगृहात विराजमान शिवपिंडी अतिशय आकर्षक असून, तिच्या दर्शनाने मन आपोआप शांत होते.
शाळुंकेचे प्रमाण इतके समतोल आहे की तिचे सौंदर्य नजरेत भरते. दर्शन करताना भक्तांचे हात आणि मस्तक आपोआप एकरूप होतात. येथे वर्षभर नित्य पूजा होते, जिथे बिल्वपत्रे आणि पुष्पे शिव चरणी अर्पण केली जातात.
असे म्हणतात की पूर्वी या मंदिरात एक विशाल घंटा होती, ज्याचा आवाज गावभर निनादत असे. काही वर्षांपूर्वी ती घंटा गहाळ झाली, आणि त्यामुळे आता संपूर्ण परिसर सीसीटीव्ही कॅमेऱ्यांनी सुरक्षित ठेवला आहे. गर्भगृहाची उंची आतून जवळपास पंचवीस फूट आहे, ज्यामुळे हवेची उत्कृष्ट व्यवस्था आहे.
मंदिराचे शिखर बाणाकृती आहे आणि त्याची उंची सुमारे शंभर फूट आहे, ज्यामुळे ते परिसरात उठून दिसते. मंदिराचे बांधकाम प्राचीन असले तरी ऑईलपेंटमुळे ते नवीन आणि ताजेतवाने दिसते.
मंदिराजवळील नदी पात्रात स्नानासाठी साधारण वीस पायऱ्यांचा बांधलेला पक्का घाट आहे. गोमुखतीर्थ हे या अमृतेश्वर मंदिराचे विशेष आकर्षण आहे, जिथे बाराही महिने तीर्थयात्रा सुरू असते.
वटवृक्षाखालील गोमुखातून येणारे पाणी उन्हाळ्यातही सतत वाहत असते. पूर्वी गोमुखातून मोठ्या प्रमाणात पाण्याचा प्रवाह होत असे, परंतु गेल्या काही दशकांतील जलसिंचनामुळे पाणी पातळी कमी झाल्याने त्यावर परिणाम झाला आहे. गोमुखतीर्थासाठी एक दगडी कुंड बांधले गेले आहे, ज्यामुळे भाविकांना स्नानाचा आनंद घेता येतो.
या संपूर्ण मंदिर परिसराच्या पुनरुत्थानासाठी के. मावजीबुवा महाराज आडगावकर यांनी विशेष लक्ष घातले. स्थानिक ग्रामस्थांनी त्यांना मदतीचा हात दिला, आणि आज मावजीबुवांचे तिसरे वंशज ह. भ. प. भानुदास महाराज मंदिर व्यवस्थापन आणि गावकऱ्यांच्या सहकार्यातून संपूर्ण परिसराची देखरेख करतात.
मंदिर परिसरात पेव्हरब्लॉक बसविल्याने हा परिसर फारच आकर्षक वाटतो. इतर मंदिरांच्या तुलनेत येथे अधिक सुधारणा दिसून येतात, ज्यामुळे विश्वस्त मंडळ खरोखरच प्रशंसनीय आहे.
श्रावण महिन्यात येथे नित्य पूजाविधी सुरू असतात. श्रावण सोमवारी यात्रेचे वातावरण असते, तर काही भाविक फराळाचे वितरण करतात. महाशिवरात्रीला येथे मोठ्या यात्रेचे आयोजन होते, जिथे खानदेश आणि मराठवाड्यातील व्यापारी आपली दुकाने लावतात आणि भक्तांची मोठी गर्दी होते.
पाचोऱ्यापासून फक्त 15 किमी अंतरावर असलेल्या बनोटी गावाला बससेवा आणि खाजगी वाहनाने सहज पोहोचता येते. सिल्लोडकडून येताना जोगेश्वरीच्या प्राचीन गुफा मंदिराचे दर्शन घेत घाट उतरत बनोटीला येता येते.
अजिंठा पर्वतरांगांमधून जाणारा हा घाट सुमारे 15 किमी लांबीचा आहे, जो अत्यंत रोमांचक आहे. पावसाळ्यानंतर येथे आल्यास कोकणात फिरत असल्याचा अनुभव येतो. प्रत्येक वळणावर निसर्गाचे अप्रतिम दृश्य आणि खोल दऱ्यांमधून ओसंडून वाहणाऱ्या जलधारांचे नृत्य पाहून मन प्रफुल्लित होते. दिवाळीच्या सुट्टीत एकदिवसीय सहलीसाठी अमृतेश्वर आणि जोगेश्वरी हे सर्वोत्तम ठिकाण आहे.