amlaki-ekadashi
|| आमलकी एकादशी ||
हिंदू धर्मात एकादशीच्या व्रताला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. वर्षभरात साधारणतः 24 एकादश्या येतात, परंतु जेव्हा अधिकमास किंवा पुरुषोत्तम मास येतो, तेव्हा त्यांची संख्या 26 पर्यंत वाढते. प्रत्येक एकादशीचे स्वतःचे वेगळे वैशिष्ट्य आणि महत्त्व आहे. त्यापैकी एक म्हणजे ‘आमलकी एकादशी’. ही एकादशी भगवान विष्णूंच्या कृपेने मोक्षप्राप्ती करून देणारी मानली जाते.
‘आमलकी’ म्हणजे आवळा. ज्याप्रमाणे नद्यांमध्ये गंगेला सर्वोच्च स्थान आहे आणि देवांमध्ये श्रीहरी नारायण श्रेष्ठ आहेत, त्याचप्रमाणे शास्त्रांमध्ये आवळ्याला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. पौराणिक कथेनुसार, भगवान विष्णूंनी सृष्टीच्या निर्मितीसाठी ब्रह्मदेवाला जन्म दिला. ब्रह्मदेवाने सृष्टी रचली तेव्हा त्याच वेळी आवळ्याच्या झाडाचीही उत्पत्ती झाली. हे झाड अत्यंत पवित्र मानले जाते आणि त्याच्या प्रत्येक भागात ईश्वराचा वास असतो अशी श्रद्धा आहे.
आमलकी एकादशी व्रताची कथा:
कुंतीपुत्र अर्जुनाला विजया एकादशीचे महत्त्व ऐकून खूप आनंद झाला होता. त्यांनी भगवान श्रीकृष्णाला फाल्गुन महिन्यातील शुक्ल पक्षात येणाऱ्या एकादशीबद्दल विचारले. अर्जुनाची उत्सुकता आणि विनम्रता पाहून श्रीकृष्ण म्हणाले, “हे कुंतीनंदना, फाल्गुन शुक्ल पक्षातील एकादशीला ‘आमलकी एकादशी’ म्हणतात. हे व्रत अत्यंत पवित्र आहे आणि यामुळे भक्ताला विष्णुलोकाची प्राप्ती होते. या व्रताशी संबंधित एक प्राचीन कथा आहे, ती मी तुला सांगतो. शांतपणे ऐक.”
प्राचीन काळी महान राजा मांधाता यांनी महर्षी वशिष्ठांना विचारले, “हे गुरुदेव, जर तुम्ही माझ्यावर प्रसन्न असाल, तर मला असा उपाय सांगा ज्याने माझे कल्याण होईल आणि मला मोक्ष मिळेल.” महर्षी वशिष्ठ म्हणाले, “हे राजा, सर्व व्रतांमध्ये श्रेष्ठ आणि मोक्ष देणारे व्रत म्हणजे आमलकी एकादशीचे व्रत. याच्या पालनाने सर्व पापांचा नाश होतो आणि हजार गायींच्या दानाइतके पुण्य मिळते.” राजा मांधात्याने उत्सुकतेने विचारले, “हे महर्षी, या व्रताची उत्पत्ती कशी झाली आणि ते कसे करावे?”
महर्षी वशिष्ठ म्हणाले, “हे राजा, मी तुला या व्रताची संपूर्ण माहिती देतो. हे व्रत फाल्गुन महिन्याच्या शुक्ल पक्षात येते. आवळ्याची उत्पत्ती भगवान विष्णूंच्या मुखातून झाली अशी मान्यता आहे. आता मी तुला एक प्राचीन कथा सांगतो.”
कथेनुसार, प्राचीन काळी ‘वैदिक’ नावाचे एक समृद्ध नगर होते. या नगरात ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र हे चारही वर्ण आनंदाने राहत होते. तिथे सतत वेदांचे पठण होत असे आणि कोणीही पापी किंवा दुराचारी नव्हते. या नगरावर चंद्रवंशी राजा चैत्ररथ राज्य करत होता. तो विद्वान, धर्मनिष्ठ आणि प्रजावत्सल होता. त्याच्या राज्यात कोणीही दुःखी किंवा गरीब नव्हते. सर्व प्रजा विष्णूभक्त होती आणि लहान-मोठे सर्वजण एकादशीचे व्रत पाळत असत.
एकदा फाल्गुन शुक्ल पक्षात आमलकी एकादशी आली. या दिवशी राजा आणि प्रजाजनांनी उत्साहाने उपवास केला. राजाने प्रजेसह मंदिरात जाऊन कळसाची स्थापना केली आणि धूप, दीप, नैवेद्याने पूजा केली. त्यांनी आवळ्याच्या झाडाचीही विधिवत पूजा करून प्रार्थना केली, “हे प्रभू, माझ्या सर्व पापांचा नाश करा.” त्या रात्री सर्वांनी भजन-कीर्तनात जागरण केले.
त्याच रात्री एक पापी शिकारी तिथे आला. तो आपल्या कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहासाठी शिकार करत असे. भुकेने व्याकूळ झालेल्या त्या शिकाऱ्याला वाटले की मंदिरात कदाचित प्रसाद मिळेल. तो मंदिराच्या एका कोपऱ्यात बसला आणि एकादशीची कथा ऐकत राहिला. अशा रीतीने त्याने संपूर्ण रात्र जागरणात घालवली.
सकाळी सर्वजण घरी परतले आणि शिकारीही घरी जाऊन जेवला. काही दिवसांनंतर त्याचा मृत्यू झाला. तो पापी असल्याने त्याला नरकात जावे लागले असते, पण आमलकी एकादशीच्या व्रताचा प्रभाव आणि जागरणामुळे त्याचे सर्व पाप नष्ट झाले. त्याला पुण्यप्राप्ती झाली आणि पुढील जन्मात त्याचा जन्म राजा विदुरथच्या घरी झाला.
त्याचे नाव ‘वसुरथ’ ठेवण्यात आले. वसुरथ मोठा होऊन एक धर्मनिष्ठ आणि तेजस्वी राजा बनला. त्याची कांती चंद्रासारखी, तेज सूर्यासारखे आणि क्षमाशीलता पृथ्वीसारखी होती. तो विष्णूभक्त होता आणि प्रजेला आपल्या मुलांप्रमाणे जपत असे.
एकदा वसुरथ शिकारीला गेला आणि जंगलात मार्ग भटकला. थकून तो एका झाडाखाली झोपला. तेव्हा काही डाकूंनी त्याला एकटे पाहून हल्ला केला. ते म्हणाले, “हा आपल्या पूर्वजांचा शत्रू आहे, याला मारून सूड घेऊ.” डाकूंनी शस्त्रांनी प्रहार केले, पण ते शस्त्र वसुरथाला न लागता फुलांप्रमाणे कोमेजून गेले. भगवान विष्णूंच्या कृपेने ती शस्त्रे उलट डाकूंनाच लागली आणि ते जखमी होऊन बेशुद्ध पडले. तेव्हा वसुरथाच्या शरीरातून एक तेजस्वी देवी प्रकट झाली. तिचे डोळे अग्नीसारखे लाल होते. तिने क्षणार्धात सर्व डाकूंना ठार केले.
झोपेतून जागा झालेल्या वसुरथाने आजूबाजूला मृत डाकू पाहिले आणि विचार केला, “मला कोणी वाचवले असेल?” तेव्हा आकाशवाणी झाली, “हे राजा, तुझे रक्षण भगवान विष्णूंनीच केले.” ही आकाशवाणी ऐकून वसुरथाने विष्णूंचे स्मरण करत त्यांना नमस्कार केला आणि सुखरूप राज्यात परतला.
महर्षी वशिष्ठ म्हणाले, “हे राजा, हा सर्व आमलकी एकादशीच्या व्रताचा प्रभाव आहे. जो कोणी हे व्रत श्रद्धेने पाळतो, त्याला सर्व कार्यांत यश मिळते आणि अंतिमतः वैकुंठधामाची प्राप्ती होते.”
