ambabai
|| अंबाबाई ||
अंबाबाईची मूर्ती आणि मंदिराची रचना
अंबाबाई, म्हणजेच देवी महालक्ष्मी, हिची आख्यायिका सर्व पुराणांमध्ये विखुरलेली आढळते. कोल्हापुरातील या मंदिरातील देवीची मूर्ती ही एका मौल्यवान दगडापासून घडवली गेली आहे, जिचे वजन सुमारे ४० किलोग्रॅम आहे. या दगडात हिरक नावाचा धातू मिसळलेला आहे, ज्यामुळे मूर्तीवर प्राचीन काळापासून एक अलौकिक तेज पडते. मूर्तीची बाह्य रचना काहीशी शिवलिंगासारखी आहे, जणू ती दैवी शक्तीचे प्रतीक आहे.
हे मंदिर चौरस आकाराच्या दगडांवर उभारले गेले आहे, ज्यामध्ये हिरक आणि वाळू यांचे मिश्रण आहे, जे त्याला एक वेगळी मजबुती आणि सौंदर्य प्रदान करते. मंदिराच्या बाहेरील बाजूस एक वाघाची मूर्ती उभी आहे, जी शक्ती आणि संरक्षणाचे प्रतीक मानली जाते.
या मूर्तीला चार हात आहेत, ज्यामुळे तिचे भव्य रूप अधिकच प्रभावी दिसते. एका हातात तलवार आहे, जी अधर्माचा नाश करते, तर दुसऱ्या हातात ढाल आहे, जी भक्तांचे रक्षण करते. उजव्या खालच्या हातात ‘म्हाळुंगे’ नावाचे फळ आहे, जे समृद्धीचे द्योतक आहे, तर डाव्या हातात पानांचे ताट आहे, जे भक्तांच्या अर्पणांचे स्वीकारणारे आहे. मूर्तीच्या डोक्यावर मुकुट आहे, ज्यावर शेषनागाची छोटी प्रतिमा शोभते, जी तिच्या दैवी सामर्थ्याला अधोरेखित करते. संशोधकांच्या अंदाजानुसार, हे मंदिर ५ ते ६ हजार वर्षांपूर्वीचे असावे, जे त्याचे प्राचीनत्व आणि ऐतिहासिक महत्त्व दर्शवते.
मंदिराचा इतिहास आणि विकास
इतिहासातील काही उल्लेखांनुसार, १००० बी.सी. मौर्य काळातील नियम पाहणी आणि ३० ए.डी. शालिवाहन कालखंडातील अभ्यासानुसार, १०९ ए.डी. मध्ये कुर्णदेव नावाचा राजा कोकणातून कोल्हापूरला आला, तेव्हा ही मूर्ती एका लहान मंदिरात होती. कुर्णदेवाने आजूबाजूच्या दाट जंगलाची कत्तल करून हा परिसर उजळ आणि मोकळा केला, ज्यामुळे मंदिराचा परिसर प्रकाशमान झाला.
पुढे १७व्या शतकात या लहान मूर्तीची पुन्हा विधिवत प्रतिष्ठापना झाली. या काळात अनेक हुतात्म्यांनी मंदिराला भेटी दिल्या आणि हळूहळू महाराष्ट्रातील इतर देवतांची मंदिरे या मुख्य मंदिराच्या आसपास उभी राहिली. आज या परिसरात सुमारे ३५ छोटी मंदिरे आणि २० दुकाने आहेत. मंदिराची रचना हेमाडपंथी शैलीत बांधलेली असून, त्याला पाच शिखरे आहेत. जुन्या मंदिरातील एका खांबाला ‘गरुड खांब’ म्हणतात, जो या स्थळाचा प्राचीन वारसा दर्शवतो.
मंदिरातील पूजा आणि आरत्या
अंबाबाईच्या मंदिरात रोजच्या पूजा आणि आरत्यांचे विशेष महत्त्व आहे. दररोज सकाळी ४:३० वाजता मंदिराचे दरवाजे उघडले जातात. तेव्हा मूर्तीला नवीन वस्त्रे चढवली जातात आणि ‘काकड आरती’ गायली जाते. या वेळी ‘भूप-रागा’त रचलेली भक्तीगीते गायली जातात, जी श्रोत्यांच्या मनाला शांती आणि भक्तीने भरतात. सकाळी ८:३० वाजता ‘महापूजा’ होते, ज्यामध्ये ‘मंगल आरती’ म्हटली जाते. दुपारी ११:३० वाजता भक्तांनी अर्पण केलेली फुले आणि हार मूर्तीला घातले जातात, त्यानंतर कापूर जाळून नैवेद्य दाखवला जातो.
जर एखाद्या दिवशी महापूजा होऊ शकली नाही, तर पंचामृताऐवजी मूर्तीला दूधाने स्नान घातले जाते. त्यानंतर वस्त्रे आणि दागिने परिधान करून दुपारी २ वाजेपर्यंत आरती केली जाते. संध्याकाळी ७:३० वाजता घंटानादाने ‘भोग आरती’ सुरू होते, ज्यामध्ये साखरेने मिसळलेले दूध नैवेद्य म्हणून अर्पण केले जाते. रात्री १० वाजता ‘शेष आरती’ होते, जी गाभाऱ्यात गायली जाते. या वेळी ‘निद्रा विदा’ हे गीत गायले जाते आणि मग मुख्य द्वारासह सर्व प्रवेशद्वारे बंद केली जातात. दिवसभरात पाच वेळा आरत्या होतात, ज्यामध्ये महाकाली, मातुलिंग, श्री यंत्र, महागणपती आणि महासरस्वती यांचाही समावेश असतो.
मंगळवार ते शुक्रवार या काळात आरतीसाठी येणाऱ्या भक्तांची संख्या वाढते. या आरत्या परिसरातील ८७ लहान-मोठ्या मंदिरांमध्ये गायल्या जातात. वेगवेगळ्या भक्तांना वेगवेगळ्या वेळी आणि मंदिरांत आरती गाण्याची संधी मिळते. प्रत्येक आरतीत सरासरी १८३ भक्त सहभागी होतात. येथे काकड आरती, पंच आरती, कापूर आरती अशा विविध प्रकारच्या आरत्या गायल्या जातात.
मंदिरातील दैनंदिन विधी आणि सण
महालक्ष्मी मंदिरात रोजच्या आरतींना अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. जर एखाद्या दिवशी पूजा थांबली, तर मूर्तीला दूधाने अभिषेक करून विधी पूर्ण केले जातात. संध्याकाळी मूर्तीला वेगवेगळे दागिने घातले जातात आणि पूजा केली जाते, जी रात्रीपर्यंत चालते. शुक्रवारी रात्री विशेष नैवेद्य अर्पण केला जातो, त्यानंतर दागिने काढून कोषागरात ठेवले जातात. मंदिराच्या कोरीव कामावर प्राचीन वेद आणि मंत्र कोरलेले आहेत, जे त्याच्या ऐतिहासिक आणि धार्मिक मूल्याला अधोरेखित करतात.
वर्षभरात अनेक सण येथे उत्साहात साजरे होतात. त्र्यंबोली उत्सव, आषाढी जागर, रथोत्सव आणि किरणोत्सव यांसारख्या प्रसंगी मंदिर वेगवेगळ्या प्रकाशझोतांनी सजवले जाते. प्राचीन काळापासून श्री शंकराचार्य आणि छत्रपती यांनी भेट दिल्यावर येथे खास आरत्या गायल्या गेल्या आहेत. दिवाळीपासून कार्तिक पौर्णिमेपर्यंत विविध उत्सवांचे आयोजन होते, ज्यात स्थानिक स्त्रिया आणि पुरुष मोठ्या संख्येने सहभागी होतात. हे सण आणि विधी अंबाबाईच्या भक्तीला नवे रंग देतात आणि मंदिराच्या परंपरेला समृद्ध करतात.
