akshaya-tritiya
|| सण – अक्षय्य तृतीया ||
हिंदू पंचांगानुसार, वैशाख महिन्यातील शुक्ल पक्ष तृतीयेला येणारी अक्षय्य तृतीया हा अत्यंत शुभ आणि पवित्र दिवस मानला जातो. साडेतीन शुभ मुहूर्तांपैकी एक असलेला हा दिवस धार्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक दृष्ट्या महत्त्वाचा आहे. ‘अक्षय्य’ म्हणजे कधीही नष्ट न होणारे, आणि या दिवशी केलेल्या शुभ कार्यांचे फळ अविनाशी असते, अशी श्रद्धा आहे. ‘कालविवेक’ या ग्रंथात या दिवशी व्रत आणि पूजेचे महत्त्व सविस्तरपणे सांगितले आहे.
जैन धर्मातही अक्षय्य तृतीयेला विशेष स्थान आहे, आणि या दिवशी व्रत पाळण्याची प्रथा रूढ आहे. या दिवसाला ‘आखा तीज’ असेही संबोधले जाते. अक्षय्य तृतीयेला अन्नपूर्णा देवी जयंती, नर-नारायण जयंती, परशुराम जयंती, बसवेश्वर जयंती आणि हयग्रीव जयंती साजरी केली जाते. याशिवाय, पौराणिक कथेनुसार, या दिवशी महर्षी वेदव्यासांनी महाभारत ग्रंथाची रचना सुरू केली, आणि भगवान गणपती त्यांचे लेखनिक बनले, अशी आख्यायिका प्रचलित आहे.
अक्षय्य तृतीयेचे धार्मिक महत्त्व
अक्षय्य तृतीया हा शुभदिवस अनेक पौराणिक घटनांशी जोडलेला आहे. उत्तराखंडमधील बद्रीनारायण मंदिर, जे सहा महिने बंद राहते, या दिवशी भक्तांसाठी उघडले जाते आणि दिवाळीतील भाऊबीजेला पुन्हा बंद होते. पौराणिक मान्यतेनुसार, या दिवशी नर-नारायण या (नर-नारायण) आणि परशुराम (Parshuram) यांचा जन्म अक्षय्य तृतीयेला झाला होता, त्यामुळे परशुरामाची पूजा या दिवशी विशेष महत्त्वाची मानली जाते. वृंदावनातील श्री बांकेबिहारी मंदिरात केवळ अक्षय्य तृतीयेलाच श्रीविग्रहाचे चरणदर्शन घडते, कारण वर्षभर त्यांचे चरण वस्त्रांनी झाकलेले असतात.
असे मानले जाते की, या दिवशी गंगेत स्नान केल्याने सर्व पापांपासून मुक्ती मिळते आणि आत्मा शुद्ध होतो. भगवान श्रीकृष्णाने युधिष्ठिराला सांगितले होते की, अक्षय्य तृतीयेला केलेले दान, हवन आणि पूजा यांचे फळ कधीही नष्ट होत नाही, त्यामुळे हा दिवस ‘अक्षय्य’ म्हणून ओळखला जातो. या दिवशी देव आणि पितरांसाठी केलेली सर्व कर्मे अविनाशी ठरतात. याच दिवशी गंगेचे स्वर्गातून पृथ्वीवर अवतरण झाले, अशीही पौराणिक कथा आहे.
युगांचा प्रारंभ
ज्योतिषशास्त्रानुसार, अक्षय्य तृतीयेला कृत युगाचा अंत आणि त्रेतायुगाचा प्रारंभ झाला, असे मानले जाते. कृत, त्रेता, द्वापर आणि कलियुग या चार युगांचा एकत्रित काळ ‘महायुग’ म्हणून ओळखला जातो. त्रेतायुग, ज्याचा कालावधी सुमारे 12,96,000 सौर वर्षांचा आहे, त्याचा प्रारंभ वैशाख शुक्ल तृतीयेला झाला, ज्याला ‘युगादी’ असेही म्हणतात. तथापि, त्रेतायुग नेमके कोणत्या वर्षी सुरू झाले, याबाबत स्पष्ट माहिती उपलब्ध नाही.
धार्मिक विधी आणि परंपरा
अक्षय्य तृतीया हा पितरांचे ऋण फेडण्याचा आणि त्यांचे स्मरण करण्याचा दिवस मानला जातो. या दिवशी पितरांच्या प्रतिमेची पूजा केली जाते आणि त्यांच्या स्मृतींना उजाळा दिला जातो. घरात मातीचे मडके आणून त्यात पाणी आणि वाळा टाकला जातो, ज्यामुळे पाण्याला सुगंध येतो.
पळसाच्या पानांच्या पत्रावळीवर किंवा द्रोणात खीर, कैरीचे पन्हे, चिंचोणी, पापड, कुरडया यांसारखे पदार्थ वाढले जातात. सुगंधित पाण्याने भरलेले हे मडके ब्राह्मणांना दान केले जाते, ज्यामुळे पितरांचा आत्मा तृप्त होतो आणि ते आशीर्वाद देतात, अशी श्रद्धा आहे. या दिवशी सुरू केलेली कोणतीही शुभ कामे, मग ती व्यवसाय, विवाह किंवा गुंतवणूक असो, ती कायमस्वरूपी फलदायी ठरतात, अशी धारणा आहे.
शेतीशी संबंधित प्रथा
अक्षय्य तृतीयेला शेतीच्या दृष्टीनेही विशेष महत्त्व आहे. या दिवशी शेतीचा पालक मानल्या जाणाऱ्या बलरामाची पूजा केली जाते. गुढीपाडव्याला नांगरलेल्या शेतजमिनीची मशागत (मातीची साफसफाई आणि खत मिसळणे) अक्षय्य तृतीयेला पूर्ण केली जाते. कोकणात या दिवशी शेतात बियाणे पेरण्याची प्रथा आहे, कारण पावसाळ्यापूर्वी भुसभुशीत मातीत बियाणे पेरणे सोपे जाते.
पावसाळ्यात कोकणात सतत पाऊस पडत असल्याने चिकट मातीत पेरणी करणे कठीण असते. या शुभ मुहूर्तावर पेरलेल्या बियाणांपासून विपुल धान्य पिकते आणि बियाण्याची कमतरता कधीच भासत नाही, अशी शेतकऱ्यांची श्रद्धा आहे.
वृक्षारोपण आणि औषधी वनस्पती
अक्षय्य तृतीयेच्या शुभ मुहूर्तावर फळबागा लावल्यास त्या भरघोस फळांचे उत्पादन देतात, अशी मान्यता आहे. आयुर्वेदात उल्लेखलेल्या औषधी वनस्पती या दिवशी रोवल्यास त्यांचा कधीही नाश होत नाही, आणि त्यांचा तुटवडा भासत नाही, अशी समजूत आहे. यामुळे या दिवशी वृक्षारोपणाला विशेष प्राधान्य दिले जाते.
भारतातील प्रादेशिक प्रथा
अक्षय्य तृतीया भारताच्या विविध भागांत वेगवेगळ्या पद्धतींनी साजरी केली जाते:
- उत्तर भारत: या भागात परशुराम जन्मोत्सव मोठ्या भक्तीभावाने साजरा केला जातो. गंगेत स्नान, तीर्थयात्रा, यज्ञ, अन्न आणि धन दान, तसेच ब्राह्मणांना सातू आणि समिधा दान करण्याच्या प्रथा पाळल्या जातात.
- ओरिसा: शेतकरी वर्गात या सणाला विशेष महत्त्व आहे. लक्ष्मी देवीची पूजा करून नवीन धान्याची पेरणी केली जाते. या सणाला ‘मुठी चूहाणा’ असे म्हणतात. या दिवशी मांसाहार आणि पालेभाज्या खाल्ल्या जात नाहीत. प्रसिद्ध जगन्नाथ रथयात्रेचा प्रारंभही या दिवशी होतो.
- दक्षिण भारत: या भागात महाविष्णू, लक्ष्मी आणि कुबेर यांच्या पूजनाला महत्त्व आहे. मंदिरात दर्शन, अन्नदान आणि धार्मिक विधी या दिवशी केले जातात.
- पश्चिम बंगाल: व्यापारी वर्गात अक्षय्य तृतीया हा महत्त्वाचा दिवस आहे. ‘हालकटा’ या नावाने गणपती आणि लक्ष्मी यांची विशेष पूजा केली जाते. व्यापारी नवीन हिशोबाच्या वह्या या दिवशी सुरू करतात.
- राजस्थान: येथे या दिवसाला ‘आखा तीज’ म्हणतात आणि हा शुभ मुहूर्त मानला जातो. शहरी आणि ग्रामीण भागांत विवाहासाठी हा दिवस निवडला जातो.
अक्षय्य तृतीया हा सण शुभता, समृद्धी आणि कृतज्ञतेचा संदेश देतो. या दिवशी केलेली पूजा, दान आणि शुभ कार्ये अविनाशी फल देतात, अशी श्रद्धा आहे.
धार्मिक विधी, शेतीशी संबंधित प्रथा आणि वृक्षारोपण यांमुळे हा सण सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय दृष्ट्या महत्त्वाचा आहे. अक्षय्य तृतीयेच्या निमित्ताने आपण आपल्या परंपरांचा आदर करूया आणि जीवनात सुख-समृद्धी आणण्यासाठी शुभ संकल्प करूया.
